Μια πρωτοβουλία ευαισθητοποιημένων πολιτών και φορέων οργάνωσε πρόσφατα ένα τετραήμερο εκδηλώσεων στη Σίφνο, με στόχο τη συσπείρωση επιστημόνων και μη για την προστασία του περιβάλλοντος και του πολιτισμού των Κυκλάδων. Η κλιματική αλλαγή, η άναρχη δόμηση, η τουριστική υπερεκμετάλλευση, η έλλειψη υποδομών και η απομάκρυνση από την παράδοση είναι μόνον ορισμένοι από τους εχθρούς που απειλούν τις Κυκλάδες.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο insidestory.gr εδώ
Για όλους τους παραπάνω λόγους, στα τέλη Οκτωβρίου συναντήθηκαν στη Σίφνο για ένα τετραήμερο ενδιαφερόμενοι πολίτες και φορείς από κάθε γωνιά των Κυκλάδων (Τήνο, Κύθνο, Σέριφο, Πάρο, Σύρο, Μύκονο κ.α.), προκειμένου να οργανώσουν την αντίσταση στη λογική των υπερκερδών και της χωρίς σχέδιο ανάπτυξης.
- Τι μπορούμε να προτείνουμε ώστε το εύθραυστο περιβάλλον να προστατευτεί και ο πολιτισμός, η κοινότητα, η καλλιέργεια της γης να συνεχιστούν;
- Πώς μπορεί το τοπίο να συμβάλει σε μια βιώσιμη οικονομία και ευημερία;
- Τι μας διδάσκει η εμπειρία άλλων περιοχών;
Αυτά είναι ορισμένα μόνο από τα ερωτήματα που τέθηκαν κατά τη διάρκεια αυτού του τετραημέρου.
Οι εκδηλώσεις περιέλαβαν μια σειρά από δράσεις, εργαστήρια και προβολές ταινιών με σκοπό την ανταλλαγή εμπειριών και προτάσεων που αποσκοπούν στη διατήρηση του χαρακτήρα των νησιών και τη βιώσιμη ανάπτυξη.
Χαρακτηριστικό ήταν το εργαστήριο για το τοπίο, με τη συμμετοχή πολεοδόμων, γεωλόγων και άλλων επιστημόνων προερχόμενων από τα νησιά, που διοργάνωσαν η ομάδα Φλέα, σε συνεργασία με την Ομάδα Περιβάλλοντος και την Αρχιτεκτονική Επιτροπή του Δήμου Σίφνου καθώς και την ΚοινΣΕΠ Άνεμος Ανανέωσης
«Στόχος του εργαστηρίου ήταν να αναδείξει τις πιέσεις που υφίσταται σήμερα το τοπίο της Σίφνου, να επισημάνει τη σημασία του για τη συνέχιση του πολιτισμού και της κοινότητας και να αναζητήσει τα εργαλεία και τις συνέργειες με τα οποία η επερχόμενη υποβάθμιση μπορεί να αναχαιτιστεί ή και να ανατραπεί» υπογράμμισε κατά τη διάρκεια συνομιλίας μας η ομότιμη καθηγήτρια του ΕΜΠ και μέλος της ομάδας Φλέα, Αλεξάνδρα Κατσίρη, Ομότιμη Kαθηγήτρια | Σχολή Πολιτικών Μηχανικών ΕΜΠ
«Το τοπίο της Σίφνου διαμορφώθηκε από μια κοινωνία με αποκλειστικά γεωργικό χαρακτήρα και μικρούς κλήρους, που ζούσε σε ένα απομονωμένο περιβάλλον με μεγάλες κλίσεις και μικρή υγρασία και έπρεπε να εξασφαλίσει την αυτάρκειά της. Έτσι διαμορφώθηκε το βαθμιδωτό τοπίο, με τις αναβαθμίδες να ελέγχουν την κίνηση των νερών και να εμποδίζουν τη διάβρωση. Το τοπίο άρχισε να υποβαθμίζεται σταδιακά από το τέλος της δεκαετίας του ’50, όταν η εκμηχάνιση της γεωργίας στη βόρεια και κεντρική Ελλάδα και οι νέες ποικιλίες που δημιουργήθηκαν οδήγησαν στην εγκατάλειψη της γεωργίας στη Σίφνο και σε όλες τις Κυκλάδες, αφού το κόστος της παραγωγής ήταν μεγάλο και η απόδοση χαμηλή. Έτσι οι αναβαθμίδες σταδιακά εγκαταλείπονται και το βαθμιδωτό τοπίο καταρρέει. Ταυτόχρονα χάνεται και η πλούσια βιοποικιλότητα που περιλαμβάνει πλήθος σπόρων που άντεχαν στην ξηρασία και στις επιθέσεις των ξενιστών. Το κενό που δημιουργείται καταλαμβάνει ο τουρισμός.
Από τις αρχές του 2000 αρχίζει η έντονη οικιστική ανάπτυξη, κυρίως σε εκτός σχεδίου περιοχές. Αρχικά με μικρές οικοδομές που στη συνέχεια γίνονται όλο και μεγαλύτερες. Σε αυτό συνετέλεσε η πριμοδότηση των υπόσκαφων κατασκευών με 50% επί πλέον δόμηση, που χτίζονται σε περιοχές με μεγάλη κλίση και ξεκοιλιάζουν το τοπίο. Έτσι, σήμερα περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλους, όπως η Πουλάτη, έχουν κατακλυστεί από υπερμεγέθεις οικοδομές, ακόμα και μέσα στη ζώνη προστασίας του μνημείου των 150 μ., ενώ αναμένεται ότι η επικείμενη ασφαλτόστρωση του δρόμου θα επιταχύνει την δόμηση. Αντίστοιχη κατάσταση έχει διαμορφωθεί στην κοιλάδα του Φάρου, με διώροφες οικοδομές να ξεφυτρώνουν στην πλαγιά, ενώ σειρά φαίνεται να παίρνει η άλλη περιοχή ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, της Χρυσοπηγής. Ξένα αρχιτεκτονικά γραφεία φέρνουν έτοιμες λύσεις που δεν συνάδουν με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κυκλαδίτικου τοπίου».
Αναφερόμενη στις προτάσεις που διαμορφώθηκαν από τα μέλη της Αρχιτεκτονικής Επιτροπής, η Κατσίρη υπογράμμισε την ανάγκη: πλήρους απαγόρευσης των υπόσκαφων κατασκευών που αλλοιώνουν τη φυσιογνωμία του νησιού, κατάργησης της πριμοδότησης και επαύξησης της δόμησης κτιρίων που κατασκευάζονται με ανεπίχριστη πέτρα, απαγόρευσης κατασκευής ιδιωτικών πισινών και της προτροπής να είναι τα κτίσματα στην εκτός σχεδίου δόμηση ισόγεια, με ανώτατο ύψος τα 4,5 μέτρα, όπως προβλέπεται στο Διάταγμα ΠΔ 102/2002. Ακόμα επισημάνθηκε η επιτακτική ανάγκη δημιουργίας πολεοδομικού γραφείου στη Σίφνο.
Η Κατσίρη θέλησε ακόμα να τονίσει πως «η φέρουσα ικανότητα (ΦΙ) ενός τόπου είναι ένας πολύ σημαντικός όρος, αφού κρύβει μέσα της τα “όρια”, δηλαδή την αγωνία ενός τόπου να βάλει ένα όριο στην ανάπτυξη και να την κατευθύνει». Στη Σίφνο για παράδειγμα, η μελέτη της φέρουσας ικανότητάς της έδειξε ότι δεν θα αρκούσαν οι υποδομές (οδικό δίκτυο, αφαλατώσεις) για να υποστηρίξουν την την προτεινόμενη ανάπτυξή της.
Το εργαστήριο για την ξερολιθιά
Μεταξύ άλλων, οι συμμετέχοντες παρακολούθησαν ένα πρωτότυπο εργαστήριο με στόχο τη μεταφορά της γνώσης και την ανταλλαγή εμπειριών μεταξύ πρωτοβουλιών που αγωνίζονται για τη διατήρηση της ξερολιθιάς, μιας κατασκευής που όχι μόνο σώζει το χώμα από τη διάβρωση και τα νησιά από την ερημοποίηση, αλλά πλαισιώνει ένα δίκτυο μονοπατιών που προσελκύει όλο και περισσότερους πεζοπόρους, διευρύνοντας χρονικά και ποιοτικά την τουριστική περίοδο.
Φωτο: Ν. Χρυσόγελος
Στο πλαίσιο αυτού του πρότζεκτ πραγματοποιήθηκε πιλοτική αποκατάσταση ενός τμήματος ξερολιθιάς από τεχνίτες γεωργούς και νέους από τη Σίφνο. Είναι μια εμπειρία που θα αξιολογηθεί και θα αποτελέσει τη βάση για την προετοιμασία –σε συνεργασία με τοπικούς και εκπαιδευτικούς φορείς– μιας «φθινοπωρινής σχολής» εκπαίδευσης, ανάπτυξης ικανοτήτων και δεξιοτήτων καθώς και ανταλλαγής εμπειριών στην παραδοσιακή τεχνική αποκατάστασης ξερολιθιών. Παρόμοια εργαστήρια πραγματοποιούνται ήδη στην Αμοργό, την Τήνο και αλλού.
Σύμφωνα με το Πρόγραμμα Πολεοδομικών Μεταρρυθμίσεων «Κωνσταντίνος Δοξιάδης» ξεκινά ο δεύτερος κύκλος του Προγράμματος Πολεοδομικών Μεταρρυθμίσεων του υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας, και εκπονούνται αυτόν τον καιρό τα Ειδικά Πολεοδομικά Σχέδια (ΕΠΣ) για τα νησιά Κύθνο, Σέριφο, Σίφνο, Κίμωλο και Μήλο. Οι φορείς που συμμετείχαν στο τετραήμερο θεωρούν ότι είναι πολύ σημαντικό να πετύχουν μια σύγκλιση, να κινητοποιηθούν οι Δήμοι και όσα ακούστηκαν στη διάρκεια του τετραημέρου να συμπεριληφθούν στα ΕΠΣ. Όλοι πάντως αναγνωρίζουν ότι το μεγάλο πρόβλημα σε όλα τα νησιά είναι η έλλειψη δεδομένων, που δυσχεραίνει πολύ την τεκμηρίωση.
Το βέβαιο είναι πως η πρωτοβουλία του τετραημέρου θα μπορούσε να αποτελέσει αφετηρία για μία αλλαγή στον σχεδιασμό της ανάπτυξης των νησιών, εφόσον δεν παραμείνει περιορισμένη σε έναν στενό κύκλο ειδικών και «συνήθων υπόπτων» και εξασφαλίσει την όσο δυνατόν μεγαλύτερη εμπλοκή της τοπικής κοινωνίας και ευαισθητοποιημένων επαγγελματιών και επιχειρηματιών του τουρισμού, που, ας μη γελιόμαστε, κρατάνε στα χέρια τους σε μεγάλο μέρος την τύχη των νησιών.
Τα αγροτικά κτίσματα
Η Αλεξάνδρα Κατσίρη μας ενημέρωσε ότι «μια καταγραφή των αγροτικών κτισμάτων έγινε το 2009 κατά μήκος των διαδρομών πολιτιστικού ενδιαφέροντος. Καταγράφηκαν 1.270 κτίσματα κατά μήκος 8 πολιτιστικών διαδρομών, που εκτός από τις ξερολιθιές περιλάμβαναν μονοπάτια, εκκλησίες (ως τοπόσημα πολιτιστικού ενδιαφέροντος), αρχαίους πύργους, ασβεστοκάμινα, στάβλους, κατοικίες, γεφύρια, νερόμυλους, στέρνες, πηγές, περιστεριώνες, αλώνια, ανεμόμυλους και σπόλια. Για τα κτίσματα αυτά έγινε ποσοτική και ποιοτική ανάλυση: σε τι κατάσταση βρίσκονται, πόσα κινδυνεύουν, ποιος είναι ο ιδιοκτήτης τους.
Σε μια μεταγενέστερη επίσκεψη διαπιστώθηκαν δυστυχώς μη αναστρέψιμες επεμβάσεις, όπως αλλοιώσεις μονοπατιών, καταστροφή αγροτικών κτισμάτων και οικοπεδοποίηση. Κλειδί για τη σωτηρία τους είναι να τα αγκαλιάσει η τοπική κοινωνία. Δυστυχώς για τη Σίφνο, δεν φρόντισε να περιληφθεί στο ΠΔ 102/2002 (γνωστό ως διάταγμα Σηφουνάκη) με το οποίο μεταξύ άλλων απαγορεύεται η κάθε είδους καταστροφή ή αλλοίωση των αγροτικών κτισμάτων».
Για των απολογισμό των εκδηλώσεων και το σχέδιο δράσης που παρουσιάστηκε για την αντιμετώπιση των προβλημάτων των νησιών, μας μίλησε και ο Νίκος Χρυσόγελος, πρώην ευρωβουλευτής, δημοτικός σύμβουλος Αθηνών και πρόεδρος της «Άνεμος Ανανέωσης»
IS: Κύριε Χρυσόγελε, ποια είναι κατά τη γνώμη σας τα βασικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν σήμερα τα νησιά των Κυκλάδων;
NΧ: H κλιματική κρίση επιδεινώνεται. Ακραία καιρικά φαινόμενα πλήττουν πολλές περιοχές του πλανήτη με ένταση και συχνότητα που αποδίδονται στην επιταχυνόμενη κατάρρευση του κλίματος. Χαρακτηριστικά ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ δηλώνει: «Τέρμα η κλιματική κρίση, έχουμε μπει στη εποχή που ο κόσμος βράζει». Αυτά έρχονται να συναντήσουν στα νησιά μια σειρά από άλλα προβλήματα: υπερ-τουρισμός, υπερβολική δόμηση, ασθενείς κοινωνικές υποδομές, ένα τοπίο που αλλάζει ραγδαία, προβλήματα με το νερό, κατάληψη παραλιών από ξαπλώστρες και υποβάθμιση του παράκτιου οικοσυστήματος, μια γεωργία που συρρικνώνεται για πολλούς λόγους και αυξάνει τον κίνδυνο διατροφικής κρίσης.
Ο Άνεμος Ανανέωσης διαμόρφωσε και παρουσίασε στους εκπρόσωπους των άλλων νησιών ένα σχέδιο δράσης με μια σειρά από προτάσεις προς τους φορείς και τους πολίτες της Σίφνου που μπορεί, όταν ολοκληρωθεί, να αποτελέσει έναν πιλότο για παρόμοια σχέδια δράσης και για άλλα νησιά.
IS: Σε ποια δεδομένα βασίστηκε το σχέδιο της «Άνεμος Ανανέωσης» και ποιος είναι ο στόχος του;
NΧ: Η πρόταση είναι αποτέλεσμα αρκετών συζητήσεων, εργαστηρίων, ημερίδων, ανάλυσης SWOT (σ.σ.: Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats) έρευνας για δύο χρόνια αλλά και αξιοποίησης καλών πρακτικών από διάφορες άλλες παρόμοιες περιοχές, ιδιαίτερα αυτές των εταίρων του προγράμματος GRAPE και μικρών νησιών που συμμετέχουν στο δίκτυο SMILO (The Small Islands Organization)
Ο στόχος του σχεδίου δράσης είναι να δρομολογήσει μια συζήτηση επί στρατηγικών θεμάτων για το μέλλον της Σίφνου αλλά και γενικά μικρών νησιών που έχουν παρόμοια ζητήματα. Και να βοηθήσει στην αντιμετώπισή τους μέσω μιας στρατηγικής πράσινης και κοινωνικής μετάβασης προς ένα πιο βιώσιμο μοντέλο. Βλέπετε, αυτό που ξέραμε ως μικρό νησί, κοινωνία, τοπίο και περιβάλλον είναι σε μια διαδικασία μετάβασης και αλλαγής χωρίς όμως να έχουν συζητηθεί οι διάφορες δυναμικές που ωθούν στις αλλαγές, ούτε όμως προς ποια κατεύθυνση επιθυμούν οι πολίτες της Σίφνου να κατευθυνθούν αυτές οι αλλαγές. Το ίδιο συμβαίνει και με πολλά άλλα νησιά.
IS: Ποιες είναι συγκεκριμένα οι προτάσεις που περιλαμβάνει το σχέδιο δράσης;
NΧ: Το Σχέδιο Δράσης περιλαμβάνει διαπιστώσεις και προτάσεις που είναι ίσως γνωστές σε πολλούς/ες κατοίκους μια και συζητούνται ευρέως πλέον, κι αποτυπώθηκαν στην ανάλυση SWOT, αλλά αυτά τα θέματα πρέπει να αντιμετωπιστούν με συστηματικό, οργανωμένο και συνεκτικό τρόπο.
Παρουσιάζονται στοιχεία σχετικά με την επίδραση της κλιματικής κρίσης στην Ανατολική Μεσόγειο και τη Σίφνο (μείωση βροχοπτώσεων, προβλήματα στις καλλιέργειες, υψηλές θερμοκρασίες κ.ά.) αλλά και την ανάγκη κλιματικής προσαρμογής, καθώς και φαινόμενα που δεν έχουν απασχολήσει ακόμα το νησί: π.χ. η σταδιακή εισβολή ειδών-εισβολέων στο θαλάσσιο οικοσύστημα της Σίφνου, όπως τα ψάρια γερμανοί-αγριόσαλπες με τα τοξικά πτερύγια, το λιονταρόψαρο και ο τοξικός λαγοκέφαλος, που είναι πιθανόν να κυριαρχήσουν επί των άλλων ειδών ψαριών στο μέλλον και να συρρικνώσουν τα φύκια. Επίσης παρουσιάζονται στοιχεία που προέκυψαν από πρόσφατη επιτόπια καταγραφή στο πλαίσιο ερευνητικού προγράμματος για τη συρρίκνωση κατά 50-89%, ανάλογα με τις περιοχές που εξετάστηκαν, των λιβαδιών ποσειδωνίας, ως αποτέλεσμα των αγκυροβολίων από σκάφη αναψυχής στους κόλπους της Σίφνου (Φάρος, Πλατύ Γιαλός, Βαθύ).
Βασικά στοιχεία του Σχεδίου Δράσης αφορούν, επίσης, στο τοπίο, στις χρήσεις γης και στη μεταρρύθμιση του τουριστικού μοντέλου σταδιακά από τον καλοκαιρινό τουρισμό (που θα συρρικνωθεί σε κάποια χρόνια λόγω των καυσώνων και των υψηλών θερμοκρασιών που θα επικρατούν το καλοκαίρι), την ανεξέλεγκτη και εκτός σχεδίου υπερδόμηση προς έναν βιώσιμο «τουρισμό της δροσιάς», κυρίως άνοιξη και φθινόπωρο, που θα σέβεται τις αντοχές του νησιού και θα επικεντρώνει κυρίως σε μορφές:
- Oικοτουρισμού, με δεδομένο ότι η σε καλή κατάσταση και μοναδική για νησιωτικό χώρο περιοχή NATURA του νησιού, το δίκτυο 200 χλμ. μονοπατιών και οι διαδρομές του νερού και τα πολυάριθμα βότανα και αρωματικά φυτά του νησιού είναι μια υλική βάση που μπορεί να στηρίξει ένα τέτοιο μοντέλο.
- Aγροτουρισμού, που θα βοηθήσει και στην ανάκαμψη της γεωργίας και την σημαντική παράδοση γαστρονομίας και καλλιέργειας τοπικών σπόρων και ποικιλιών, με μοντέλο παραδοσιακής γεωργίας που είναι πολύ κοντά σε αυτά της οικολογικής γεωργίας.
- Πολιτιστικού τουρισμού, ακολουθώντας στα μονοπάτια των εργαστηρίων κεραμικής, των αρχαίων πύργων, των ανεμόμυλων και νερόμυλων (και της τεχνολογίας τους), των παραδοσιακών-βιοκλιματικών οικισμών, των κτιρίων μεγάλης σημασίας (αγροτικά κτίσματα, εκκλησίες και μοναστήρια) καθώς και των πολυάριθμων μεταλλείων.
- Προτάσεις υπάρχουν επίσης για την αναγεννητική γεωργία στη Σίφνο, τη σημασία των τοπικών σπόρων αλλά και τη συμβολή της ελαιοκαλλιέργειας, της συντήρησης των ξερολιθιών και της προστασίας της φύσης και του υγιούς εδάφους στην προστασία του κλίματος.
Το Σχέδιο Δράσης περιλαμβάνει όμως και άλλα σοβαρά ζητήματα, που ελάχιστα έχουν συζητηθεί στη Σίφνο, όπως την ανάγκη οργανωμένης προετοιμασίας και προσαρμογής των νησιών στα νέα κλιματικά δεδομένα που γίνονται όλο και πιο ακραία και θα επηρεάσουν τις ερχόμενες δεκαετίες όλες τις εκφάνσεις της ζωής και της οικονομίας. Το 2023 είναι μια εποχή καμπής. Το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 2023 βιώσαμε πολύ έντονα καιρικά φαινόμενα σε διάφορες μεσογειακές (και όχι μόνο) χώρες. Η Ελλάδα επλήγη από πολύ υψηλές θερμοκρασίες, άγριες πυρκαγιές και μεγάλες πλημμύρες που δοκίμασαν τις αντοχές όλων των δομών της χώρας, αλλά και των υποδομών της. Η κοινωνική και οικονομική ζημιά είναι τεράστια και μεγάλο μέρος της χώρας (Έβρος, Θεσσαλία) θα χρειαστεί χρόνια για να ανακάμψει, ενώ κι άλλες περιοχές έχουν υποστεί πρωτοφανείς καταστροφές τα τελευταία χρόνια (Εύβοια, Ρόδος κ.ά.). Έχουμε μπει στην εποχή όπου οι κρίσεις είναι η νέα κανονικότητα και οι κοινωνίες δεν έχουν προετοιμαστεί για αυτό.
Προτάσεις περιλαμβάνονται επίσης για την αναβάθμιση των κοινωνικών υπηρεσιών και ιδιαίτερα για τη δημιουργία νέων υπηρεσιών φροντίδας για ηλικιωμένους που αντιμετωπίζουν πολλά προβλήματα και για την εξεύρεση χρηματο-οικονομικών εργαλείων για την στήριξη των αλλαγών που απαιτούνται σε θέματα εκπαίδευσης, κατάρτισης και επενδύσεων για την πράσινη μετάβαση.
IS: Ποιες είναι οι επόμενες κινήσεις;
NΧ: Μετά και από νέες παρατηρήσεις και ενσωμάτωση των προτάσεων που έχουν κατατεθεί μετά τη δημοσιοποίησή του, το τελικό Πράσινο Κοινωνικό Σχέδιο Δράσης για τη Σίφνο θα παρουσιαστεί επισήμως στο νέο Δημοτικό Συμβούλιο που αναλαμβάνει από 1/1/2024 και ελπίζουμε ότι θα συζητηθεί τον Φεβρουάριο 2024.
Λαμβάνοντας υπόψη και τα ανάλογα Σχέδια Δράσης των υπόλοιπων εταίρων που συμμετέχουν στο πρόγραμμα GRAPE, θα συνταχθεί ένα έγγραφο με προτάσεις και συστάσεις για τη Σίφνο και τα υπόλοιπα νησιά που θα απευθυνθεί και στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και ευρωπαϊκά δίκτυα που σχετίζονται με θέματα που διαπραγματεύεται το Σχέδιο Δράσης.
*Τις δράσεις οργάνωσε ο «Άνεμος Ανανέωσης» σε συνεργασία με τον Αγροτικό και Μελισσοκομικό Συνεταιρισμό Σίφνου, το δίκτυο μικρών νησιών SMILO και την Ομάδα ΦΛΕΑ. Στις εκδηλώσεις συμμετείχε και ο συνεργάτης του inside story Βαγγέλης Ηλιάκης, εκπροσωπώντας το πρόγραμμα «Βιώσιμες Κυκλάδες
