Του Νίκου Χρυσόγελου*

Είναι γεγονός ότι η ανάκαμψη στην Ευρωπαϊκή Ένωση συνολικά και στην Ελλάδα ειδικότερα θα εξαρτηθεί από πολλούς παράγοντες. Στην έκθεση για το εαρινό πακέτο του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου, διαπιστώνεται ότι:

“η ανάκαμψη το 2021 αναμένεται να διαφέρει σημαντικά μεταξύ των κρατών μελών και θα εξαρτάται όχι μόνο από την εξέλιξη της πανδημίας σε αυτήν τη χώρα, αλλά και από την ανθεκτικότητα και την δομή των οικονομιών τους καθώς και από την ικανότητά τους να ανταποκρίνονται με σταθεροποιητικές πολιτικές. Δεδομένης της αλληλεξάρτησης των οικονομιών, η δυναμική της ανάκαμψης σε κάθε κράτος μέλος θα επηρεάσει επίσης την δύναμη της ανάκαμψης άλλων κρατών μελών”.

Είναι σαφές, λοιπόν, ότι όσον αφορά τη χώρα μας δεν αρκεί η ανάκαμψη στη βάση είτε του παλιού παραγωγικού μοντέλου είτε ενός νέου αποσπασματικού και ευκαιριακού μοντέλου. Δεν βοηθάει ν’ ανακοινώνονται μέτρα που δεν έχουν ιεραρχηθεί και οργανωθεί στο πλαίσιο ενός νέου οικονομικού, παραγωγικού και κοινωνικού σχεδίου, με στόχους και εργαλεία. Χρειάζεται, λοιπόν, ένα συνεκτικό νέο Πράσινο Κοινωνικό Συμβόλαιο, που κινητοποιεί όλες τις κοινωνικές δυνάμεις. έχει συμφωνηθεί με την κοινωνία και αποτελεί κοινή υπόθεση.

Από την άλλη, η Ελλάδα θα λάβει από την ΕΕ και τα διάφορα εργαλεία διάσωσης και ανάκαμψης από την πανδημία που τίθενται σε εφαρμογή πάνω από 50 δις επιπλέον των πόρων από τον μακροχρόνιο προϋπολογισμό της ΕΕ (2014-2020 και 2021-2027):

– 28,5 δις ευρώ από το “ευρωπαϊκό ταμείο” Next Generation EU (2/3 ως ενισχύσεις, 1/3 ως δάνεια)

– οι τράπεζες από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα δάνεια 23 δις ευρώ (με σχεδόν 0% επιτόκιο). Η ΕΚΤ θα αγοράσει τα ομόλογά τους στο 100% της ονομαστικής αξίας τους (τα funds τα αγόραζαν στο 10% της αξίας τους μέχρι τώρα)

– 500 εκατομ από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων

–Aδιάθετους πόρους από το ΕΣΠΑ 2014-2020

– Επιπλέον 700.000.000 για προσφυγικό (σε μια 5ετία η Ελλάδα έχει λάβει 2.3 δις συν 0.7 δις =3 δις ευρώ για προσφυγικό)

-1,2 δις από το ταμείο ενίσχυσης της εργασίας (SURE)

Υπάρχουν δυο πυλώνες της διάσωσης και ανάκαμψης που πρέπει να προσεχθούν στη χώρα μας:

• Πολιτική διάσωσης κι ανακούφισης

• Πράσινη ανάκαμψη και μετατροπή της παραγωγικής βάσης της χώρας

Στην κατηγορία των πολιτικών διάσωσης και των κοινωνικών μέτρων άμεσης ανακούφισης πρέπει να εντάσσονται:

• Βασικό εισόδημα καραντίνας για όλους κι όλες έτσι ώστε να μην μένουν απροστάτευτοι πολίτες λόγω των γραφειοκρατικών εμποδίων που ανακύπτουν με τα μέτρα στήριξης με βάση τον Κωδικό Αριθμό Δραστηριότητας (ΚΑΔ). Μεγάλες ομάδες – και κυρίως οι πιο ευάλωτες – έμειναν χωρίς στήριξη μέσα στις δύσκολες συνθήκες που δημιουργήθηκαν από την πανδημία και το lockdown. Τα μέτρα ενίσχυσης του εισοδήματος εργαζομένων, ανέργων και γενικότερα των κοινωνικά ευάλωτων είναι πολύ αδύναμα, εντελώς προσωρινά, χωρίς βάθος κι ανεπαρκή, έτσι κι αλλιώς. Δεν στηρίζουν πραγματικά όσους και όσες έχουν πληγεί βαριά, περιορίζουν τις πολύ ακραίες εκδοχές της φτώχειας.

• Κοινωνική ασφάλιση ανέργων και ευάλωτων ομάδων με πιθανή δημιουργία κατάλληλων σχημάτων σε ευρωπαϊκό επίπεδο

• Για κάποιο διάστημα, μικρό ή μεγαλύτερο, τα εισοδήματα και οι αποδόσεις της οικονομίας, ακόμα και αν υπάρχει μεγάλη ρευστότητα για ανάκαμψη, θα παραμείνουν σε χαμηλό επίπεδο. Είναι απαραίτητο το χαμένο εισόδημα να “αναπληρωθεί” μέσα από ένα “κοινωνικό και πράσινο εισόδημα”, δηλαδή παρεμβάσεις που θα βελτιώσουν την ποιότητα ζωής, τις κοινωνικές και περιβαλλοντικές υποδομές που χρειάζονται οι πολίτες για να ζουν καλύτερα, ακόμα και αν έχουν χαμηλότερο εισόδημα. Παρόμοιες επενδύσεις θα περιορίσουν, επίσης, την ανεργία, τη φτώχεια και φαινόμενα κοινωνικού αποκλεισμού πριν εγκατασταθούν ξανά σε μακροχρόνια βάση, ιδιαίτερα σε χώρες όπως η Ελλάδα, η Ισπανία κ.ά. ενώ μπορεί να αξιοποιήσουν πόρους που θα έπρεπε να επενδύονταν έτσι κι αλλιώς για την Πράσινη Συμφωνία. Αυτό προϋποθέτει στοχευμένη αλλά γενναία ρευστότητα προς δήμους, περιφέρειες, μικρομεσαίες και κοινωνικές επιχειρήσεις οι οποίες αναλαμβάνουν επενδύσεις σε δραστηριότητες όπως κοινωνικές δομές αλληλεγγύης, συλλογική/συνεταιριστική και ενεργειακά αποδοτική στέγαση, γειτονιές μηδενικών εκπομπών αερίου του θερμοκηπίου, οικολογική αναζωογόνηση γειτονιών μέσω δικτύων πράσινων ζωνών, ποδηλατοδρόμων και εκτεταμένων πεζοδρομήσεων, ψηφιακές και τεχνολογικές εφαρμογές που απλοποιούν τη ζωή των πολιτών και εξυπηρετούν δυσπρόσιτες περιοχές.

Στην έκθεση του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου (που αποτελεί και τη βάση για διάθεση των ευρωπαϊκών πόρων προς την Ελλάδα από το Next Generation EU) διατυπώνονται σημαντικές συστάσεις ως προς τα κοινωνικά θέματα:

• “Για να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά η πανδημία COVID-19, πρέπει να βελτιωθεί η ικανότητα, η προσβασιμότητα και η ανθεκτικότητα του συστήματος ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης. Οι άμεσες πληρωμές για ιδιωτικές υπηρεσίες υγείας και οι άτυπες πληρωμές, στενά συνδεδεμένες με τη μη αποδοτική διαχείριση νοσοκομείων, παραμένουν υψηλές. Το γεγονός αυτό οδηγεί σε ανισότητες. Πρόβλημα παραμένει η πρόσβαση, ενώ οι ανάγκες ιατρο-φαρμακευτικής περίθαλψης που δεν καλύπτονται σύμφωνα με δήλωση των ίδιων των ατόμων είναι από τις υψηλότερες στην ΕΕ, με μεγάλες διαφορές ανά ομάδα εισοδήματος και καθεστώς απασχόλησης. Η συμμετοχή των ασθενών στις πληρωμές δεν είναι επαρκώς βασισμένη σε εισοδηματικά κριτήρια ώστε να προστατεύονται ευπαθείς ομάδες. Η κατάσταση αυτή επιδεινώνεται από την υπερπροσφορά και, κατά συνέπεια, την υπερκατανάλωση συχνά υπερβολικά ακριβών φαρμάκων.

• Μολονότι πρόσφατα έχουν γίνει ορισμένες ενθαρρυντικές ενέργειες, το σύστημα κεντρικών προμηθειών εξακολουθεί να εμφανίζει αδυναμίες. Το 2018, οι δημόσιες δαπάνες για την υγεία ήταν κάτω του μέσου όρου της ΕΕ, ακόμη και με συνυπολογισμό της αξίας των ανακτήσεων, οι οποίες προσθέτουν περίπου 1 % του ΑΕΠ. Απαιτούνται αύξηση της αποδοτικότητας και πρόσθετοι χρηματοδοτικοί πόροι για να βελτιωθεί η αποτελεσματικότητα, η προσβασιμότητα και η συνολική ανθεκτικότητα του συστήματος υγείας.

• Για να μετριαστούν οι επιπτώσεις της κρίσης, κρίσιμης σημασίας θα είναι η παροχή επαρκούς αναπλήρωσης εισοδήματος σε όλους τους πληττόμενους εργαζομένους και στους αυτοαπασχολούμενους, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που αντιμετωπίζουν κενά όσον αφορά την πρόσβαση σε κοινωνική προστασία. Σημαντικό θα είναι επίσης να στηριχθούν τα πλέον ευπαθή άτομα, συμπεριλαμβανομένων των οικονομικά μη ενεργών και των αδήλωτων εργαζομένων, ενισχύοντας τα δίχτυα κοινωνικής ασφάλειας. Καθώς περισσότερα άτομα είναι πιθανό να καταφύγουν στα βασικά δίχτυα ασφαλείας, θα είναι σημαντικό να βελτιωθεί η επάρκεια της στήριξης του ελάχιστου εισοδήματος.

• Η συνολική πρόσβαση σε κοινωνικές υπηρεσίες είναι απαραίτητη για τις πλέον άπορες και ευπαθείς ομάδες, συμπεριλαμβανομένων των ατόμων με αναπηρία, των προσφύγων και των αιτούντων άσυλο. Επιπλέον, οι υπηρεσίες μακροχρόνιας περίθαλψης δεν έχουν αναπτυχθεί επαρκώς. Η Ελλάδα θα πρέπει επίσης να προαγάγει περαιτέρω την πρόσβαση σε οικονομικά προσιτή στέγαση, ιδίως για νοικοκυριά που αντιμετωπίζουν κίνδυνο φτώχειας, για παράδειγμα θεσπίζοντας σύστημα στήριξης ευάλωτων ιδιοκτητών κατοικιών με ενυπόθηκα δάνεια”.

Με ποια μέθοδο θα διαμορφωθεί ένα σχέδιο πράσινης κοινωνικής ανάκαμψης;

Ένα νέο στρατηγικό σχέδιο, μια Πράσινη Κοινωνική Συμφωνία απαιτεί σοβαρό και δομημένο κοινωνικό διάλογο με ευρεία συμμετοχή όχι μόνο παραδοσιακών (και συχνά συντεχνιακών) φορέων αλλά και δυναμικών κοινωνικών, περιβαλλοντικών και ερευνητικών φορέων, διαφάνεια και κοινωνικό έλεγχο για την διάθεση και τα αποτελέσματα των διαφόρων χρηματοδοτήσεων, ενσωμάτωση στον σχεδιασμό των πιο προωθημένων πράσινων σχεδίων, βελτιστοποίηση της διοικητικής αποτελεσματικότητας, αναβάθμιση του συστήματος εκπαίδευσης- κατάρτισης σε νέα βάση (συμπεριλαμβανομένης της εκπαίδευσης σε πραγματικές συνθήκες εργασίας μέσα από ένα δυαδικό σύστημα θεωρητικής κατάρτισης και πρακτικής εκπαίδευσης στην πράσινη και κοινωνική καινοτομία) καθώς και νέα μοντέλα επιχειρηματικότητας, με έμφαση στην κοινωνικά περιβαλλοντικά υπεύθυνη επιχειρηματικότητα και σ’ όλες τις μορφές επιχειρήσεων της κοινωνικής οικονομίας.

Σε αυτόν τον σχεδιασμό πρέπει να αξιοποιήσουμε επιτέλους το συμμετοχικό μοντέλο bottom–up και από την περιφέρεια προς το κέντρο. Η κεντρική διοίκηση θα έπρεπε να θέτει το γενικό πλαίσιο και τους κεντρικούς στόχους, ενώ οι περιφερειακές κοινωνίες και φορείς πρέπει να ιεραρχούν και ορίζουν προτεραιότητες και προγράμματα για την επίτευξή τους. Το γενικό πολιτικό πλαίσιο έχει έτσι κι αλλιώς τεθεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο (πχ κλιματικοί στόχοι, μείωση φτώχειας, απασχόληση κ.ά.), ενώ υποστηρικτικά εργαλεία προσφέρουν και οι εκθέσεις του “Ευρωπαϊκού Εξαμήνου” και αυτές “Για την Ανάπτυξη”. Προϋπόθεση, πάντως για εκταμίευση των πόρων του νέου Ταμείου Ανάκαμψης είναι ο κοινωνικός διάλογος. Εξάλλου αυτό το μοντέλο θα έπρεπε να εφαρμόζεται (αλλά δυστυχώς δεν ακολουθείται) στην διαμόρφωση των πολυετών σχεδίων επενδύσεων και διαρθρωτικών αλλαγών που πρέπει να καταθέτει η χώρα για τους πόρους των λεγόμενων ΕΣΠΑ (Συμφωνίες Εταιρικής Σχέσης Κρατών Μελών και ΕΕ), τα 7ετή ευρωπαϊκά διαρθρωτικά και επενδυτικά προγράμματα 2014-2020 και 2021-2027.

Ευκαιρίες και κίνδυνοι από τα προγράμματα ανάκαμψης

Η πανδημία και τα μέτρα διάσωσης της οικονομίας είναι μια μεγάλη πρόκληση, με κινδύνους αλλά και ευκαιρίες για αλλαγή του ελληνικού οικονομικού και παραγωγικού μοντέλου. Ό,τι δεν καταφέραμε να αλλάξουμε στην διάρκεια της 10ετούς δημοσιονομικής κρίσης, θα πρέπει να το πετύχουμε τώρα μέσα στην υγειονομική κρίση για να προλάβουμε (και) την επερχόμενη κλιματική. Περισσότερο από ποτέ, είναι σήμερα αναγκαίο να ξαναδούμε το ελληνικό παραγωγικό και οικονομικό μοντέλο στη μεγάλη του εικόνα (χρηματοπιστωτικό σύστημα, ο ρόλος μας μέσα στην παγκόσμια κατανομή εργασίας και παραγωγής αγαθών, πρόσβαση σε κεφάλαια, συγκέντρωση πλούτου και κοινωνικές ανισότητες κ.ά.) αλλά και στο πρακτικό επίπεδο (τι αγαθά χρειαζόμαστε, παράγουμε, εισάγουμε).

Η αποτελεσματική επένδυση των σημαντικών πόρων ανάκαμψης είναι μεγάλη πρόκληση. Θα χρησιμοποιηθούν στοχευμένα κι αποτελεσματικά για να συμβάλλουν στην ενίσχυση της ανθεκτικότητας και της βιωσιμότητας της κοινωνίας ή μεγάλο μέρος τους θα σπαταληθεί μέσα από πελατειακά συστήματα και ξεπερασμένα σχήματα; Ένας κίνδυνος είναι εφαρμόζοντας τυπικά κυρίως τραπεζικά κριτήρια να αποκλειστούν η οικολογική και κοινωνική καινοτομία, να δημιουργηθούν φραγμοί στην πρόσβαση σε αυτά τα δημόσια επενδυτικά κεφάλαια του μεγαλύτερου μέρους των μικρομεσαίων, των επιχειρήσεων κοινωνικής οικονομίας, καθώς και της αυτοδιοίκησης. Θα πρέπει να αποτραπεί η στήριξη με δημόσιο χρήμα ισχυρών πελατειακών και διαπλεκόμενων συστημάτων, μεγάλων ενεργειακών ομίλων ορυκτών καυσίμων, αυτοκινητοβιομηχανιών κ.ά. κάτι που έχει αρχίσει ήδη να διαφαίνεται μέσα από ορισμένα μέτρα στήριξης.

Ποιοι πρέπει να είναι οι όροι ρευστότητας στην οικονομία;

Δάνεια ή ενισχύσεις για παραγωγικές επενδύσεις; Η ΕΕ δεν έθεσε δημοσιονομικά κριτήρια για την ενίσχυση της χώρας. Όμως, τα περισσότερα προγράμματα δανεισμού των μικρομεσαίων επιχειρήσεων από τράπεζες (μέχρι τώρα έχουν αποκλειστεί πλήρως οι διάφορες μορφές κοινωνικής οικονομίας) έχουν σκληρά δημοσιονομικά κριτήρια. Όχι μόνο δεν υπάρχουν ενισχύσεις όπως σε άλλες χώρες αλλά οι πιο πολλές επιχειρήσεις αποκλείονται ακόμα και από δανεισμό.

Η χρηματοδοτική στήριξη για την διάσωση και στη συνέχεια ανάκαμψη της οικονομίας πρέπει όμως να έχει κυρίως χαρακτήρα επένδυσης για να επιτευχθούν κοινωνικοί και περιβαλλοντικοί στόχοι, να μην βασίζεται σε κριτήρια δημοσιονομικού χαρακτήρα αλλά σε κριτήρια επίτευξης αποτελεσμάτων. Σωστά αυτά παρακάμφθηκαν σε ευρωπαϊκό επίπεδο, και ο Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Σταθερότητας καθώς και η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα δεν θα συνδέσουν την βοήθεια με δημοσιονομικές προϋποθέσεις. Το ίδιο πρέπει, όμως, να γίνει και ως προς τους όρους παροχής ρευστότητας από τα κράτη – μέλη, και κυρίως τις τράπεζες, προς την οικονομία και τις επιχειρήσεις κάθε είδους.

Μείωση ή διεύρυνση ανισοτήτων; Η πολιτική ανάκαμψης σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο μπορεί να συμβάλλει είτε στην σύγκλιση είτε στην μεγέθυνση των προβλημάτων και ανισοτήτων. Είναι σημαντικό, κατά συνέπεια, να αξιολογούνται με δημόσιο τρόπο και με δημοκρατικό έλεγχο συνεχώς οι πολιτικές και να παρακολουθούνται με συγκεκριμένους δείκτες οι επιπτώσεις και τα αποτελέσματά τους. Επίσης, είναι σημαντικό να αποτραπούν φαινόμενα διαφθοράς, σπατάλης πόρων και πελατειακών σχέσεων.

Έτσι στην νέα εποχή χρειαζόμαστε ενισχυμένους θεσμούς δημοκρατικού έλεγχου αλλά και ενίσχυση του ρόλου της κοινωνίας των πολιτών στην διαμόρφωση των πολιτικών και των μέτρων, όχι μόνο συμμετοχή σε αυτόν επαγγελματικών φορέων που συχνά μεταφέρουν πολύ περιορισμένα και συντεχνιακού χαρακτήρα αιτήματα ή ακόμα και αντι-περιβαλλοντικές οπτικές (πχ επέκταση χρήσης αιγιαλού, άρση περιβαλλοντικής προστασίας κ.ά.).

Η μετάβαση σε ένα νέο πράσινο, κοινωνικά υπεύθυνο και βιώσιμο μοντέλο οικονομίας, παραγωγής και κατανάλωσης, μέσα από το σχέδιο ανάκαμψης, πρέπει να έχει και ένα εκπαιδευτικό – παιδαγωγικό χαρακτήρα αλλαγής αξιών, προτύπων και στάσης ζωής.

Ο Νίκος Χρυσόγελος είναι πρώην ευρωβουλευτής των Πράσινων, πρόεδρος της ΔΕ της κοινωνικής συνεταιριστικής επιχείρησης “Άνεμος Ανανέωσης” και μέλος του ελληνικού Φόρουμ Κοινωνικής Επιχειρηματικότητας