του Νίκου Χρυσόγελου*

Οι επιδημίες δεν εμφανίζονται σε κενό

Οι επιδημίες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας, έπληξαν κατά καιρούς μεγάλα τμήματα του πληθυσμού τοπικών ή ευρύτερων περιοχών ή και ολόκληρου του πλανήτη, εξόντωσαν ολόκληρα στρατεύματα, εξαφάνισαν φυλές (όπως των ινδιάνων), αλλά και οδήγησαν σε βαθιές αλλαγές στον τρόπο οργάνωσης των κοινωνιών, όχι μόνο των “συστημάτων υγείας”, άλλαξαν τις πόλεις αλλά και πολλούς οικονομικούς τομείς, επηρέασαν καθοριστικά ακόμα και την τέχνη, όχι μόνο τη γνώση και την εξέλιξη των επιστημών της υγείας και της ασθένειας.

Τα τεχνολογικά, επιστημονικά και ιατρο-νοσηλευτικά εργαλεία που έχουμε σήμερα στην διάθεσή μας είναι βέβαια καταπληκτικά και αδιανόητα μόλις μερικά χρόνια πριν, αλλά συχνά βασιζόμαστε μονοδιάστατα σε αυτά και αγνοούμε ή να αδιαφορούμε για άλλα εργαλεία που πρέπει να αξιοποιούμε παράλληλα στην προσπάθεια να διασφαλίζουμε τη δημόσια υγεία, όπως για παράδειγμα τις αναγκαίες αλλαγές στις διάφορες (και πιθανά διαφορετικές) κοινωνικές και περιβαλλοντικές συνθήκες που παίζουν σημαντικό ρόλο σε μια επιδημία, όπως είναι για παράδειγμα οι συνθήκες που σχετίζονται με την εμφάνιση κι εξάπλωση της χολέρας ή της ελονοσίας ή τώρα (και) της COVID-19. 

* Ο Νίκος Χρυσόγελος είναι πρώην ευρωβουλευτής, πρόεδρος της ΔΕ της κοινωνικής συνεταιριστικής επιχείρησης “Άνεμος Ανανέωσης” και μέλος του Φόρουμ Κοινωνικής Επιχειρηματικότητας

Ένα μάθημα, που φαίνεται να μην έχουμε μάθει καλά, είναι ότι το ξέσπασμα και η διάδοσή των επιδημιών, καθώς και τα αποτελέσματά τους συνδέονται με πολλούς παράγοντες και συνθήκες, δεν είναι στο κενό. Η σε βάθος κατανόηση της ιστορίας των επιδημιών και των αποτυχιών ή επιτυχιών στην διαχείρισή τους είναι πολύ κρίσιμο εργαλείο και για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των σύγχρονων μολυσματικών ασθενειών και των μελλοντικών επιδημιών που όπως φαίνεται θα είναι πλέον πιο συχνές και απειλητικές, ιδιαίτερα αν δεν δράσουμε για την επανασταθεροποίηση του κλίματος και την αποκατάσταση της βιοποικιλότητας και των οικοσυστημάτων. 

Δύο κρίσιμοι παράγοντες που σχετίζονται άμεσα με τις επιδημίες, τον τρόπο εμφάνισης κι εξάπλωσής τους καθώς και το μέγεθος των επιπτώσεων είναι οι συνθήκες ζωής και οι περιβαλλοντικές συνθήκες. Πολλές από τις επιδημίες σχετίζονται με το “νερό”, η πανδημία COVID-19 σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με τον “αέρα” αλλά και συνθήκες ζωής, τον τρόπο οργάνωσης των πόλεων κ.ά. Μια σειρά ερευνών δείχνει ότι:

• Oι φτωχότεροι καθώς και οι φτωχότερες περιοχές πλήττονται περισσότερο από την επιδημία, ενώ και η θνησιμότητα είναι υψηλότερη  μεταξύ αυτών των ομάδων και περιοχών,
• Mόνο ισότητα και δικαιοσύνη (και) στην υγεία (μεταξύ άλλων αλλά όχι μόνο και στο θέμα των εμβολιασμών) μπορεί να βελτιώσει την ασφάλεια για όλους τους ανθρώπους, η ανισότητα στην υγεία αλλά και γενικότερα η κοινωνική και οικονομική ανισότητα έχει τρομακτικές επιπτώσεις στην υγεία και στις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων
• H ατμοσφαιρική ρύπανση και οι περιβαλλοντικές συνθήκες έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην διάδοση και στη θνησιμότητα. Μία πρόσφατη έρευνα, από επιστήμονες του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ και του Dana-Farber Cancer Institute της Βοστώνης, συσχετίζει την ατμοσφαιρική ρύπανση με τη θνησιμότητα που προκαλείται λόγω του κοροναϊού. Ποσοτικοποιήμενη μάλιστα η διαπίστωση: “αύξηση των μέσων επιπέδων των μικρο-σωματιδίων κατά ένα μόνο μικρογραμμάριο ανά κυβικό μέτρο αέρα σε μια περιοχή, σχετίζεται με μια αύξηση κατά 11% της θνησιμότητας από τον κοροναϊό“. Έχουν προηγηθεί και αρκετές άλλες έρευνες με παρόμοια συμπεράσματα.
• Πολλές από τις χρόνιες ασθένειες – που οι περισσότερες θα μπορούσαν να αποφευχθούν – παίζουν σημαντικό ρόλο στην σοβαρή νόσηση και θνησιμότητα από τον ιό. Τώρα επικεντρώνουμε στην μείωση της διάδοσης των επιδημίας. Η επόμενη μέρα πρέπει, όμως, να μας βρει να επικεντρώνουμε στην αντιμετώπιση αυτών των χρόνιων ασθενειών, που αυξάνονται και προκαλούν πολύ περισσότερους θανάτους, με διπλό στόχο, τόσο τη βελτίωση της υγείας όσο και τη μείωση της πίεσης στα συστήματα υγείας και του αυξανόμενου οικονομικού και κοινωνικού κόστους από αυτές.

Επίσης, δύο άλλες διαστάσεις της πανδημίας πρέπει να ενσωματωθούν στις πολιτικές μας:

• η μεγάλη αλληλεξάρτηση των κοινωνιών και των ανθρώπων – “κανείς δεν είναι ασφαλής μέχρι να είμαστε ΟΛΟΙ ασφαλείς” –
• η μεγάλη αλληλεξάρτηση της κοινωνίας από την καλή κατάσταση του οικοσυστήματος και του περιβάλλοντος – η προσέγγιση ΜΙΑ ΥΓΕΙΑ, One Health– , κάτι που οδηγεί ξανά (αν και δεν είναι καινούργια αντίληψη) στην ανάγκη να διασφαλίσουμε ότι το οικοσύστημα παραμένει υγιές και το περιβάλλον σε καλή κατάσταση για να μπορούμε να έχουμε καλή υγεία.

Μια προαναγγελθείσα πανδημία   

H πανδημία COVID-19 από τον κοροναϊό SARS-COV-2 δεν ήταν κάτι εντελώς αναπάντεχο, υπήρχαν εδώ και πολλά χρόνια οι επιστημονικές προειδοποιήσεις. Θα έπρεπε να είναι, λοιπόν, αναμενόμενη και τα συστήματα υγείας να είναι καλύτερα προετοιμασμένα. Διεθνείς οργανισμοί και επιστήμονες είχαν επισημάνει ότι το ερώτημα δεν ήταν αν θα συμβεί μια επιδημία που θα αποτελούσε παγκόσμια απειλή αλλά το πώς και που θα ξεκινούσε. Από την άλλη, οι επιδημίες και οι ασθένειες συνδέονται άρρηκτα με κοινωνικο-οικονομικές και περιβαλλοντικές συνθήκες. Η δημόσια υγεία εξαρτιέται από ένα σύνολο παραμέτρων, δεν είναι αποσυνδεμένη από πολιτικές, κοινωνικές, περιβαλλοντικές αλλά και πολλές άλλες επιλογές που γίνονται σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Σημαντικό ρόλο παίζουν οι συνθήκες ζωές, το περιβάλλον στο οποίο ζούμε, ο τρόπος που ζούμε καθώς και η διατροφή.

Πριν από λίγα μόλις χρόνια,  ο Π.Ο.Υ, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, εξέδωσε ένα εγχειρίδιο με συνοπτικές και ενημερωμένες γνώσεις σχετικά με 15 μολυσματικές ασθένειες που “έχουν τη δυνατότητα να γίνουν διεθνείς απειλές” και συμβουλές για το πώς οι κοινωνίες μπορούν να ανταποκριθούν σε κάθε μία από αυτές. Στην εισαγωγή αναφέρεται: “Ο 21ος αιώνας έχει ήδη σημαδευτεί από μεγάλες επιδημίες. Οι παλιές ασθένειες – η χολέρα, η πανούκλα και ο κίτρινος πυρετός – επέστρεψαν και εμφανίστηκαν νέες – SARS, πανδημία γρίπης, MERS, Ebola και Zika. Αυτές οι επιδημίες και ο αντίκτυπός τους στην παγκόσμια δημόσια υγεία έχουν πείσει τις κυβερνήσεις του κόσμου για την ανάγκη συλλογικής και συντονισμένης άμυνας έναντι των αναδυόμενων απειλών για τη δημόσια υγεία και επιτάχυναν την αναθεώρηση των International Health Regulations / Διεθνών Κανονισμών Υγείας (2005), που τέθηκαν σε ισχύ το 2007. Μια άλλη επιδημία του Έμπολα, μια άλλη επιδημία πανώλης ή μια νέα πανδημία γρίπης δεν είναι απλώς πιθανότητες, η απειλή είναι πραγματική. Είτε μεταδίδονται από κουνούπια, άλλα έντομα, μέσω επαφής με ζώα ή από άτομο σε άτομο, η μόνη σημαντική αβεβαιότητα είναι πότε και πού θα εμφανιστούν, ή μια νέα, αλλά εξίσου θανατηφόρα επιδημία. Όλες αυτές οι ασθένειες έχουν τη δυνατότητα να εξαπλωθούν διεθνώς τονίζοντας τη σημασία της άμεσης και συντονισμένης αντίδρασης”. 

Οι ασθένειες που καλύπτονται στο εγχειρίδιο (και στις οποίες επικεντρώνεται η προσοχή) είναι: ασθένεια του ιού Έμπολα, πυρετός Lassa, αιμορραγικός πυρετός της Κριμαίας-Κονγκό, κίτρινος πυρετός, Zika, chikungunya, γρίπη των πτηνών και άλλων ζωονοσογόνων γρίπης, εποχιακή γρίπη, πανδημία γρίπης, MERS, χολέρα, monkeypox, πανούκλα, λεπτοσπίρωση και μηνιγγιτιδοκοκκική μηνιγγίτιδα.

Αν και το εγχειρίδιο αρχικά αναπτύχθηκε ως εργαλείο για αξιωματούχους της Π.Ο.Υ, στην πορεία, όμως, αντιμετωπίστηκε ως εργαλείο για ευρεία αναγνωσιμότητα, συμπεριλαμβανομένων των κοινοτήτων, κυβερνητικών αξιωματούχων, μη κρατικών φορέων και επαγγελματιών της δημόσιας υγείας – που όπως τονίζονταν “πρέπει να ανταποκριθούν γρήγορα και αποτελεσματικά όταν εντοπιστεί ένα ξέσπασμα”. Κάτι που δυστυχώς δεν έγινε με τον SARS-COV-2.

Ας δούμε μια σύντομη ιστορία των επιδημιών όσο και διαστάσεις που ίσως δεν έχουμε συνειδητοποιήσει.

Τι είναι οι κοροναϊοί και ιδιαίτερα ο κοροναϊός SARS-Cov-2;

Ο κοροναϊός SARS-CoV-2 μπήκε απότομα στη ζωή μας από τον Δεκέμβριο 2019, αλλά οι κοροναϊοί αποτελούν μια μεγάλη οικογένεια ιών που κυκλοφορούν στα ζώα, τα 2/3 σε άγρια είδη. Όμως, μόνο μερικοί περνούν στο ανθρώπινο σώμα και προκαλούν ασθένειες που ποικίλουν, από άποψη σοβαρότητας.

Στην πραγματικότητα μέχρι το 2003 θεωρούνταν σχετικά ακίνδυνοι. Ανησυχία προκλήθηκε για πρώτη φορά με την εμφάνιση του SARS-CoV, αυτή ενισχύθηκε το 2012 με τον MERS-CoV και τώρα κορυφώνεται με τον SARS-CoV-2. Οι τρεις εξαιρετικά παθογόνοι ιοί, ο SARS-CoV, ο MERS-CoV και ο SARS-CoV-2 προκαλούν σοβαρά αναπνευστικά προβλήματα στον άνθρωπο, ενώ οι τέσσερις άλλοι κοροναϊοί (HCoV-NL63, HCoV-229E, HCoV-OC43 και HKU1) προκαλούν στον άνθρωπο μόνο ήπιες αναπνευστικές ασθένειες του άνω αναπνευστικού συστήματος, αν και μερικοί από αυτούς μπορούν να προκαλέσουν σοβαρές λοιμώξεις σε βρέφη, μικρά παιδιά και ηλικιωμένα άτομα.

– Το Σοβαρό Οξύ Αναπνευστικό Σύνδρομο (Severe Acute Respiratory Syndrome – SARS-CoV). Πολλές έρευνες συνδέουν το πέρασμα του ιού αυτού στον άνθρωπο από άγρια ζώα, μάλλον από κάποιο είδος νυχτερίδας (horseshoe bats), στην οποία υπάρχει ένας ιός με ποσοστό ομοιότητας 88-92%, μάλλον μέσω της αγοράς άγριων ζώων και της κατανάλωσής τους ως εξωτικό φαγητό. Η επιδημία του ιού SARS-CoV – η πρώτη τον 21ο αιώνα από άγνωστο μέχρι τότε κοροναϊό – εμφανίστηκε στην Καντώνα της Ν. Κίνας τον Νοέμβριο 2002 και το τελευταίο περιστατικό καταγράφηκε τον Ιούνιο 2003. Κάποια σποραδικά περιστατικά εμφανίστηκαν το 2003-2004 αλλά αποδόθηκαν σε άλλο στέλεχος του ιού αυτού. Στο διάστημα αυτό καταγράφηκαν 8.098 περιπτώσεις σε 29 χώρες, από τις οποίες 774 είχαν θανατηφόρα κατάληξη. Το μέσο ποσοστό θνησιμότητας φτάνει το 9,6%, ενώ κυμαίνεται από 50%, μεταξύ των ατόμων ηλικίας άνω των 65 ετών, έως μικρότερο του 1% για άτομα μέχρι 25 χρόνων.

– Το Αναπνευστικό Σύνδρομο της Μέσης Ανατολής (Middle East Respiratory Syndrome – MERS-CoV), γνωστή και ως “γρίπη των καμηλών”, γιατί ανιχνεύεται στις δρομάδες καμήλες αλλά αυτές παράγουν αποτελεσματικά αντισώματα. Εντοπίστηκε πρώτη φορά στους ανθρώπους το 2012 (ασθενής στην Σ. Αραβία) – και προκάλεσε ανησυχία γιατί μόλις μερικά χρόνια πριν, το 2003, είχε εμφανιστεί ο SARS-CoV. Υπάρχει, επίσης, σε νυχτερίδες στην Μ. Ανατολή και στη Αφρική. Δεν είναι γνωστό πώς πέρασε από τις καμήλες στον άνθρωπο. Ο ιός αυτό προκαλεί μόλυνση του αναπνευστικού συστήματος, με συμπτώματα από ήπια μέχρι πολύ σοβαρά, πυρετό, βήχα, προβλήματα στην αναπνοή. Μεταξύ αυτών που έχουν άλλα σοβαρά προβλήματα μπορεί να προκαλέσει και θάνατο. Από τον Σεπτέμβριο 2012 μέχρι τον Δεκέμβριο 2018 είχαν καταγραφεί 2266 περιπτώσεις μόλυνσης από τον MERS-CoV και 804 θάνατοι, σε 27 χώρες (θνησιμότητα 35,5% των καταγεγραμμένων περιπτώσεων), με τις περισσότερες περιπτώσεις μόλυνσης και θανάτων στη Σαουδική Αραβία (1888 και 730 αντιστοίχως).

– O κοροναϊός SARS-CoV-2 είναι ένα καινούριος για τον άνθρωπο ιός που προκαλεί την ασθένεια COVID-19. Είναι η τρίτη μέσα στον 21ο αιώνα επιδημία από κοροναϊούς που προκαλούν βαριά μορφή πνευμονίας (προηγήθηκαν οι SARS-CoV, MERS-CoV). Οι τρεις αυτοί κοροναϊοί από ένα σύνολο 7 είναι οι πιο επικίνδυνοι για τον άνθρωπο, με βάση τη μέχρι σήμερα γνώση μας. Ο νέος αυτός ιός έχει μεγάλη μεταδοτικότητα και οδήγησε στην κήρυξη πανδημίας από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας στις 11 Μαρτίου 2020.

Ο SARS-CoV-2 διαφέρει από άλλους ιούς κυρίως ως προς την δυνατότητα του να μεταδίδεται γρήγορα κυρίως μέσω ανθρώπινης επαφής και γι’ αυτό απαιτεί τη λήψη μέτρων προφύλαξης και μη διάδοσης, ιδιαίτερα σε ευάλωτους ανθρώπους. Έχει χρόνο ζωής από μερικές ώρες (στον αέρα) μέχρι 1-3 μέρες σε αντικείμενα και υλικά. Στην πραγματικότητα αποτελείται από ένα αριθμό πρωτεϊνών που προστατεύονται από ένα περίβλημα λίπους. Ο ιός πλήττει κυρίως το αναπνευστικό σύστημα αλλά και την καρδιά, τον εγκέφαλο, το νευρικό σύστημα και διάφορα όργανα του σώματος.

Μπορεί να μην έχει εμφανή συμπτώματα σε πολλούς ανθρώπους (ασυμπτωματικοί) ή να προκαλεί ήπια συμπτώματα που μοιάζουν με αυτά του κρυολογήματος, κοινής γρίπης, μπορεί, όμως, να προκαλεί και ιδιαίτερα σοβαρά προβλήματα υγείας ή και θάνατο, κυρίως σε ηλικιωμένους και άτομα με άλλα προϋπάρχοντα σοβαρά προβλήματα υγείας (υποκείμενα νοσήματα), καθώς και καπνιστές αλλά και σε άλλα άτομα που δεν έχουν εμφανή υποκείμενα νοσήματα. 

Προκαταρκτικά επιστημονικά δεδομένα από έρευνες στην Κίνα που βασίσθηκαν στη μόλυνση από τον κορονοιό στη επαρχία Wuhan έδειξαν ότι οι ασθενείς που είχαν σοβαρή μόλυνση ή που απεβίωσαν από τον κορονοιό ήταν κατά βάση μεγάλης ηλικίας (άνω των 80), ή (και) είχαν άλλες συν-νοσηρότητες όπως υπέρταση σε ποσοστό (30-50%), σακχαρώδη διαβήτη (20-25%), στεφανιαία νόσο (10- 20%) και διαταραχές πηκτικότητας του αίματος κυρίως (αυξημένα D-dimer). Επίσης, ιδιαίτερα ευπαθείς είναι όσοι/όσες έχουν καρκίνο, ιδιαίτερα του πνεύμονα.

Σύμφωνα με επεξεργασία των στοιχείων των 72.345 ατόμων που νόσησαν στην Κίνα:

– το 81% των περιπτώσεων περιγράφηκε ως ήπια ασθένεια (δηλαδή όχι πνευμονία ή ήπια πνευμονία),

– το 14% των περιπτώσεων ήταν σοβαρά (π.χ. δύσπνοια, αναπνευστική συχνότητα ≥30 / λεπτό, κορεσμός οξυγόνου στο αίμα ≤93%, μερική πίεση του αρτηριακού οξυγόνου προς κλάσμα της αναλογίας εισπνεόμενου οξυγόνου <300 και / ή διήθηση πνευμόνων> 50% εντός 24 έως 48 ώρες) και 

– το 5% ήταν σε κρίσιμη κατάσταση (π.χ. αναπνευστική ανεπάρκεια, σηπτικό σοκ και / ή δυσλειτουργία ή αποτυχία πολλαπλών οργάνων). 

Άλλες μελέτες δείχνουν ότι οι ασθενείς με πολλαπλές συν-νοσηρότητες είναι επιρρεπείς σε σοβαρή λοίμωξη και μπορεί επίσης να παρουσιάσουν οξεία νεφρική βλάβη και χαρακτηριστικά του ARDS.

Αν και οι δύο ιοί, SARS-CoV και SARS-CoV-2, μοιράζονται μια παρόμοια αλληλουχία αμινοξέων σε ποσοστό 76,5% και χρησιμοποιούν παρόμοιους υποδοχείς ως τρόπο εισόδου σε υγιή κύτταρα, λόγω διαφορών παραγόντων φαίνεται ότι ο SARS-CoV-2 έχει μεγαλύτερη πιθανότητα και ικανότητα να “γαντζωθεί” στα κύτταρα του ανώτερου αναπνευστικού συστήματος. Με την διάδοση του ιού σε όλα τα μήκη και πλάτη του πλανήτη εμφανίζονται μεταλλάξεις που διαφοροποιούν λιγότερο ή περισσότερο την δομή καθώς και τα χαρακτηριστικά του ιού. 

– HIV/AIDS

Ο λεντιϊός (lentivirus) των μακάκων έχει γίνει ο ιός του HIV/AIDS. Ο HIV είναι μέλος μιας ομάδας ιών που είναι γνωστοί ως ρετροϊοί. Η μόλυνση από τον ιό της ανθρώπινης ανοσοανεπάρκειας και το σύνδρομο επίκτητης ανοσολογικής ανεπάρκειας (HIV / AIDS) προκάλεσε το θάνατο εκατομμυρίων ανθρώπων, μέσω ανάπτυξης κοινών λοιμώξεων και όγκων που είναι σπάνιοι σε άτομα με κανονική ανοσολογική λειτουργία. Από την στιγμή που εντοπίστηκε το AIDS (αρχές της δεκαετίας ’80) μέχρι το 2018, η ασθένεια προκάλεσε περίπου 32 εκατομμύρια θανάτους παγκοσμίως. Όμως, το 2018 με τον ιό HIV ζούσαν περίπου 37,9 εκατομμύρια άνθρωποι – από τους οποίους τα 20.000.000 στην ανατολική και νότια Αφρική. Το HIV / AIDS αντιμετωπίζεται, επίσης, ως πανδημία. Κάπου 75.000.000 άνθρωποι προσβλήθηκαν από τον HIV από τον εντοπισμό του ιού (τέλη 1980) μέχρι σήμερα. Πρόσβαση σε φαρμακευτική αγωγή είχαν 21.000.000 έως 25.500.000 άνθρωποι. Η πρόληψη αλλά και η πρόσβαση σε θεραπευτική αγωγή σώζει πλέον εκατομμύρια ζωές:

– Σήμερα 62% των ενήλικων και 54% των παιδιών με τον HIV που λαμβάνουν αντιρετροϊκή θεραπεία (ART) σε όλη τη ζωής τους ζουν σε χώρες με χαμηλό ή μεσαίο εισόδημα. To 82% των εγκύων και των γυναικών που θηλάζουν λαμβάνουν θεραπεία ενώ έχουν μολυνθεί από τον HIV, κάτι που προστατεύει την υγεία τους και διασφαλίζει την αποτροπή του ιού στα μωρά. Παρόλα αυτά πολλά άτομα δεν έχουν ακόμα πρόσβαση τόσο σε έλεγχο HIV όσο και σε θεραπεία και φροντίδα. Σύμφωνα με τον Π.Ο.Υ. οι στόχοι που είχαν τεθεί για το 2020 δεν έχει επιτευχθεί. Το 2018 καταγράφηκαν 1.700.000 νέες μολύνσεις και έχασαν τη ζωή τους 770.000 άνθρωποι.

 

– Ιογενείς αιμορραγικοί πυρετοί (Viral hemorrhagic fevers)

Οι ιογενείς αιμορραγικοί πυρετοί όπως ο Ebola, ο πυρετός Lassa, ο πυρετός της Κοιλάδας Rift, η ασθένεια του ιού Marburg και ο Βολιβιανός αιμορραγικός πυρετός είναι εξαιρετικά μεταδοτικές και θανατηφόρες ασθένειες, με δυνατότητα, θεωρητικά, να μετατραπούν σε πανδημίες, αν και σήμερα φαίνεται ότι ότι είναι μικρή η πιθανότητα, λόγω του τρόπου μετάδοσης και του χρόνου ζωής τους. Ο σύντομος χρόνος μεταξύ ενός φορέα που γίνεται μολυσματικός και εμφάνισης των συμπτωμάτων επιτρέπει στους γιατρούς να απομονώσουν γρήγορα τους φορείς και να τους εμποδίσουν να μεταφέρουν το παθογόνο σε άλλα άτομα. Η εξέλιξη των ιών παρακολουθείται, όμως, γιατί θα μπορούσαν να εμφανιστούν γενετικές μεταλλάξεις, οι οποίες θα μπορούσαν να αυξήσουν τις δυνατότητές τους για πρόκληση γενικευμένης βλάβης.

Η νόσος του ιού Έμπολα (EVD), παλαιότερα γνωστή ως αιμορραγικός πυρετός του Έμπολα, είναι μια σοβαρή, συχνά θανατηφόρα ασθένεια που προσβάλλει τον άνθρωπο και άλλα είδη. Πρωτοεμφανίστηκε στον άνθρωπο το 1976 στην Κεντρική Αφρική, στο Ν. Σουδάν, σε χωριό κοντά σε τροπικό δάσος. Ο ιός μεταδίδεται σε άτομα από άγρια ζώα (όπως ένα είδος νυχτερίδας, porcupines, χιμπατζήδες, γορίλες, πιθήκους, αντιλόπες του δάσους κ.ά.) άρρωστα ή νεκρά στο τροπικό δάσος. Στη συνέχεια εξαπλώνεται μέσω ανθρώπινων επαφών στον ανθρώπινο πληθυσμό, μέσω άμεσης επαφής με αίμα, εκκρίσεις, όργανα ή άλλα σωματικά υγρά μολυσμένων ατόμων, και από επιφάνειες και υλικά (π.χ. κλινοσκεπάσματα, ρούχα) μολυσμένα με αυτά τα υγρά. Το μέσο ποσοστό θνησιμότητας περιστατικών Έμπολα είναι περίπου 50%. Τα ποσοστά θνησιμότητας περιστατικών κυμαίνονταν από 25% έως 90% σε προηγούμενα κρούσματα.

Η επιδημία του 2014–2016 στη Δυτική Αφρική ήταν η μεγαλύτερη και πιο περίπλοκη εστία του Έμπολα από τότε που ο ιός ανακαλύφθηκε. Υπήρχαν περισσότερες περιπτώσεις και θάνατοι σε αυτό το ξέσπασμα από όλες τις άλλες εκδηλώσεις της πανδημίας μαζί. Εξαπλώθηκε, επίσης, μεταξύ χωρών, ξεκινώντας από τη Γουινέα και μετά, διασχίζοντας τα σύνορα, στη Σιέρα Λεόνε και τη Λιβερία. Την περίοδο αυτή καταγράφηκαν 14.124 περιπτώσεις στην Σιέρα Λεόνε, με θανατηφόρα κατάληξη για 3.956 (ποσοστό θνησιμότητας 28%), 10.675 στη Λιβερία, με θανατηφόρα κατάληξη για 4809 (θνησιμότητα 45%), και στη Γουινέα 3.811 και 2543 (θνησιμότητα 67%). O Έμπολα έχει αφήσει πίσω του μερικές χιλιάδες νεκρούς και πολλές χιλιάδες ορφανά παιδιά.

– Γαστρεντερίτιδα

Το 2015, η γαστρεντερίτιδα από τον ροταϊό ήταν η αιτία θανάτου 118.000 έως 183.000 παιδιών κάτω των 5 χρόνων. Αν και το 95% των παιδιών περνάει ένα τουλάχιστον επεισόδιο μέχρι την ηλικία αυτή, τα παιδιά που πεθαίνουν δεν έχουν συνήθως πρόσβαση σε καθαρό νερό, αποχέτευση, και υπηρεσίες υγείας και αυτός είναι ο βασικός λόγος που πεθαίνουν. Οι συνθήκες ζωής είναι, επίσης, η κύρια αιτία θανάτου ετησίως για 228.000 έως 532.000 παιδιά κάτω των 5 χρόνων από πνευμονιοκοκκική πνευμονία, που προκαλείται από πνευμονόκοκκος.

– Ιοί Flaviviridae

Προκαλούν ασθένειες όπως ο δάγκειος πυρετός, ο κίτρινος πυρετός, η ιαπωνική εγκεφαλίτιδα, οι ιοί του Δυτικού Νείλου, ο Zika (ZIKV).

Ο κίτρινος πυρετός είναι σήμερα ενδημική νόσος και έχει θεωρηθεί σοβαρή απειλή για την δημόσια υγεία σε 34 χώρες στην Αφρική και στην Κεντρική και Νότια Αμερική. Η Αφρική συγκεντρώνει τις περισσότερες περιπτώσεις, ετησίως 170.000 σοβαρά νοσούντες από κίτρινο πυρετό και 60.000 θανάτους.

Ο ιός Zika εμφανίστηκε το 2015-2016 με 1.500.000 καταγεγραμμένες περιπτώσεις μόλυνσης σε πολλές από τις χώρες της αμερικάνικης ηπείρου. Ο ιός, που διαδίδεται από κουνούπια, απομονώθηκε για πρώτη φορά στο δάσος Ziika της Ουγκάντα (1947). Την δεκαετία του 1950, περιορίζονταν σε μια στενή ζώνη του Ισημερινού από την Αφρική προς την Ασία. Από το 2007 έως το 2016, ο ιός εξαπλώθηκε προς την Αμερική, οδηγώντας στην επιδημία του 2015-2016. Ο ΠΟΥ προειδοποίησε ότι αν δεν ελεγχθεί η εξάπλωση του Ζika μπορεί να μετατραπεί σε πανδημία.

Σύντομη παρουσίαση μερικών από τις πιο σοβαρές επιδημίες που εμφανίστηκαν στην ανθρώπινη ιστορία

Η πανδημία COVID-19 μπορεί να έχει σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία, την κοινωνική ζωή και την οικονομία. Αλλά ακόμα και μεγαλύτερης έκτασης και πιο σοβαρές επιδημίες και πανδημίες σε σύγκριση με την πανδημία έχουν συμβεί πολλές φορές στο παρελθόν.

Οι διαφορετικές μορφές των ιών των γρίπης

Το κοινό κρυολόγημα, η γρίπη, που προκαλείται από μόλυνση από ιό του ανώτερου αναπνευστικού συστήματος, επηρεάζει τη μύτη, το λαιμό, το λάρυγγα και μπορεί να προκαλέσει πονοκέφαλο, δύσπνοια, ενώ σε άτομα με υποκείμενα προβλήματα υγείας μπορεί να προκαλέσει πνευμονία ή και να οδηγήσει σε μοιραία κατάληξη. Η ασθένεια μπορεί να εμφανιστεί πολύ γρήγορα, 2-3 μέρες από την έκθεση στον ιό. Σύμφωνα με τον ΠΟΥ “σε έναν κόσμο που συνδέεται, η επόμενη πανδημία γρίπης δεν είναι αν, αλλά πότε θα συμβεί”. Στην Global Influenza Strategy 2019-2030 προειδοποιούσε ότι σύμφωνα με πολλούς ειδικούς “μια τέτοια πανδημία γρίπης θα είναι το πιο καταστροφικό υγειονομικό πρόβλημα με συνέπειες που πάνε πολύ πέρα από την υγεία”. Όμως ο ιός της κοινής γρίπης Influenza είναι πολύ διαφορετικός από τον SARS-CoV2, που προκαλεί την πανδημία COVID-19. Για τον κοροναϊό SARS-CoV2 δεν ξέρουμε πάρα πολλά γιατί πέρασε στον ανθρώπινο οργανισμό πρόσφατα. O ιός της γρίπης, όμως, είναι γύρω μας εδώ και πάνω από 2-2.500 χρόνια, ενώ αναφορές υπάρχουν και από τον Ιπποκράτη. Από το 1404 μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα έχουν καταγραφεί 31 επιδημίες γρίπης, περιλαμβανομένων 8 μεγάλης κλίμακας πανδημίες.

Τον 20ο αιώνα εμφανίστηκαν 3 μεγάλες επιδημίες, με πιο θανατηφόρα αυτή του 1918-1920 (“ισπανική γρίπη”). Υπάρχουν σήμερα 4 γνωστοί τύποι influenza: A, B, C και D και πολλοί υποτύποι. Έχουν αναπτυχθεί εμβόλια, ενώ έχει αναπτυχθεί σε κάποιο βαθμό ανοσία τουλάχιστον για τις πιο ακίνδυνες μορφές. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας η γρίπη “είναι μια σοβαρή παγκόσμια υγειονομική απειλή και έχει επιπτώσεις σε όλες τις χώρες”: κάθε χρόνο πάνω από 1 δις άτομα προσβάλλονται από γρίπη, από αυτές κάπου 3-5.000.000 είναι σοβαρές περιπτώσεις, ενώ οι σχετιζόμενοι με αναπνευστικά ζητήματα θάνατοι από γρίπη υπολογίζονται σε 290.000-650.000 σε παγκόσμιο επίπεδο. Εκτιμάται ότι η θνησιμότητα από την κοινή γρίπη είναι κοντά στο 0.1%. Στην Ευρώπη πεθαίνουν κάθε χρόνο περίπου 60.000 άτομα από τον ιό της γρίπης. Στις ΗΠΑ ασθενεί το 5–20% του πληθυσμού, περίπου 200.000 χρειάζονται νοσοκομειακή περίθαλψη, ενώ πεθαίνουν 36.000 άτομα κάθε χρόνο.

Ένα επικίνδυνο, επίσης, στέλεχος παθογόνου κοροναϊού είναι αυτό του Η5Ν1 (που προκαλεί την γρίπη των πτηνών), υποκατηγορία του ιού γρίπης τύπου Α. Υπάρχουν πολλοί τύπου παρόμοιων ιών που περιγράφονται με συνδυασμό γραμμάτων Η και Ν με αριθμούς δίπλα τους (από H1 μέχρι H18) και (από N1 μέχρι N11) που υποδηλώνουν διαφορετικά υποστελέχη αυτής της κατηγορίας ιών γρίπης τύπου Α, όπως ο Η7Ν9 που για πρώτη φορά εντοπίστηκε σε ανθρώπους ή άλλα άτομα το 2013 στην Κίνα. Από τότε έχουν παρατηρηθεί μολύνσεις και σε πτηνά και σε ανθρώπους. Η ασθένεια προκαλεί σοβαρή ανησυχία αφού στις περισσότερες περιπτώσεις οι άνθρωποι που έχουν επιμολυνθεί ασθενούν βαριά. Οι περισσότεροι ασθενείς είχαν έρθει σε επαφή με πουλερικά ή με πιθανόν μολυσμένα περιβάλλοντα, ειδικά σε αγορές που πουλάνε ζωντανά ζώα. Ο ιός δεν φαίνεται να μεταφέρεται – τουλάχιστον προς το παρόν – από άνθρωπο σε άνθρωπο μια και μέχρι τώρα μετάδοση από άνθρωπο σε άνθρωπο δεν έχει αναφερθεί.

Κάποιοι από αυτούς τους ιούς υπάρχουν μόνο σε πληθυσμούς πουλιών (enzootic), ειδικά στην Ν.Α. Ασία, ενώ μια εξέλιξή του είναι ιός που επηρεάζει πολλά είδη ζώων (epizootic ή panzootic) και έχει προκαλέσει το θάνατο δεκάδων εκατομμυρίων πουλιών ή προβλήματα στο πέταγμα εκατοντάδων εκατομμυρίων πουλιών. Στις 13 Νοεμβρίου 2009 ο ΠΟΥ διακήρυξε ότι “στις 8/11/2009 σε παγκόσμιο επίπεδο 206 χώρες, περιοχές και κοινότητας είχαν αναφέρει 503.636 επιβεβαιωμένες περιπτώσεις της πανδημικής γρίπης τύπου Η1Ν1 που είχαν οδηγήσει σε 6.250 θανάτους”.

– Ισπανική γρίπη 1918 -1920

Σε ένα άλλο περιβάλλον και μια άλλη εποχή η λεγόμενη “ισπανική γρίπη” (ονομάστηκε έτσι επειδή οι πρώτες αναφορές για την πανδημία προήλθαν από τον τύπο της Ισπανίας, η οποία δεν συμμετείχε στον πόλεμο, όταν ο τύπος των εμπόλεμων χωρών λογοκρίνονταν) εξόντωσε 21.640.000 ανθρώπους ή – κατά άλλες εκτιμήσεις – μέχρι και 50-100.000.000 ανθρώπους. Η ασθένεια εκδηλώθηκε το 1918 μέσα στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τα πρώτα κρούσματα εκδηλώθηκαν στη Γαλλία, τον Απρίλιο του 1918, ανάμεσα στα βρετανικά στρατεύματα που στάθμευαν στη Ρουέν και στο Βιμερέ και η ασθένεια μεταδόθηκε μέσω των στρατευμάτων που μετακινούνταν από την μία περιοχή στην άλλη. Τον Μάιο επεκτάθηκε σε όλη τη Γαλλία, την Ιταλία, τη Μεγάλη Βρετανία (220.000 θάνατοι) και τις Ηνωμένες Πολιτείες (550.000 θάνατοι). Στη Γερμανία, εισήλθε με τους αιχμαλώτους που είχε συλλάβει και προκάλεσε 160.000 θύματα. Τον Ιούνιο η πανδημία έφτασε στις Ινδίες (5.000.000 θάνατοι), τον Ιούλιο στη Νέα Ζηλανδία και τον Αύγουστο στη Νότιο Αφρική. Στην Ιαπωνία είχε 250.000 θύματα. Φαίνεται ότι και αυτός ο ιός προήλθε από την Άπω Ανατολή, μεταπήδησε από τα πτηνά στον άνθρωπο και στη συνέχεια άρχισε να μεταδίδεται μεταξύ των ανθρώπων. Σύμφωνα με τις περιγραφές της εποχής “ο θάνατος επερχόταν από οξύ φλεγμονώδες πνευμονικό οίδημα, αιμορραγική πνευμονίτιδα ή πνευμονία με οξύ αιμορραγικό οίδημα”. Δεν έχει, πάντως, μελετηθεί σοβαρά κατά πόσο και σε τι έκταση συνέβαλε ο πόλεμος και η χρήση χημικών όπλων στα πεδία μαχών στη σοβαρότητα των επιπτώσεων του συγκεκριμένου στελέχους της γρίπης.

– Πανώλη, Μαύρη Πανώλη του Μεσαίωνα (“Μαύρος Θάνατος” / Black Death, Great Bubonic Plague, The Plague) και Βουβωνική πανώλη

Οι τρομακτικές συνέπειες της “μαύρης πανώλης του Μεσαίωνα” (αιμορραγική) αποτυπώθηκαν σε πολλά έργα, μεταξύ άλλων και σε λογοτεχνικά (για παράδειγμα το “Δεκαήμερο, του Βοκάκιου”) και εικαστικά. Σήμερα θεωρείται ότι η συγκεκριμένη, η κορύφωση της οποίας ήταν μεταξύ 1347-1351, ήταν το δεύτερο κύμα πανώλης. Προκλήθηκε από ένα βακτήριο, το Yersinia pestis, που υπάρχει κυρίως στα ποντίκια. Υποστηρίζεται ότι ξεκίνησε από την Κίνα και διαδόθηκε σε άλλες περιοχές μέσω των δρόμων του μεταξιού ή πλοίων. Η εξάπλωση της επιδημίας είχε ως αποτέλεσμα 75-125.000.000 νεκρούς. Χάθηκε ο μισός πληθυσμό της Ασίας και το ένα τρίτο του πληθυσμού της Ευρώπης, όταν ο συνολικός πληθυσμός του πλανήτη ανέρχονταν τότε σε μόλις 450.000.000. Είναι η πιο γνωστή από 3 τουλάχιστον κύματα πανώλης.

Το πρώτο κύμα πανώλης (μάλλον βουβωνική) εμφανίστηκε από το 542 έως το 747-748, (η “πανώλη του Ιουστιανού / the Plague of Justinian”) που σύμφωνα με ιστορικούς της εποχής εξόντωσε το 40% του πληθυσμού της Κωνσταντινούπολης, ενώ επεκτάθηκε σε όλη την Ευρώπη και έπληξε πολλά λιμάνια της Μεσογείου λόγω των πλοίων που την μετέφεραν. Συνολικά, εκτιμάται ότι εξόντωσε 20-100.000.000 ανθρώπους, στην Ευρώπη, το 50% του πληθυσμού της τότε, μέχρι το 750 μ.Χ οπότε εξαφανίστηκε. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι επηρέασε και την εξέλιξη της ιστορίας.

Σύμφωνα με ιστορικούς της εποχής, όπως ο Προκόπιος, αλλά και μετέπειτα έρευνες, περιγράφουν ότι το 537-538 συνέβησαν ακραία καιρικά φαινόμενα (βραχυπρόθεσμη ψύξη κ.ά.) που φαίνεται ότι οδήγησαν σε μεγάλες καταστροφές και λιμούς. Μια από τις υποθέσεις που γίνονται είναι ότι η απότομη πτώση της θερμοκρασίας ώθησε ποντίκια φορείς της πανώλης να μεταναστεύουν από περιοχές της Ανατολικής Αφρικής στις εκβολές του Νείλου γύρω στο 540 μ.Χ. και από εκεί στην Κωνσταντινούπολη. Άλλοι ερευνητές προτείνουν όμως εναλλακτικά σενάρια.

Το 3ο κύμα πανώλης εμφανίστηκε σε “δόσεις” από το 1360 έως τις αρχές του 19ου αιώνα. Στην Αγγλία (1360-1363) εξόντωσε το 20% του πληθυσμού του Λονδίνου, ενώ το 1369 ένα επιπλέον 10-15%. Το 16ο αιώνα εμφανίστηκε σε περιοχές της Ισπανίας και των Καναρίων με αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους πάνω από 150.000 άνθρωποι. Τον 17ο αιώνα κύματα “μεγάλης πανώλης” έπληξαν τη Σεβίλλη (1647-1652) και την Ισπανία με αποτέλεσμα να χαθούν 500.000 άνθρωποι, το 8% του τότε πληθυσμού της Ισπανίας. Στο Λονδίνο η νέα επιδημία πανώλης (1665-1666) σκότωνε πάνω από 6.000 άτομα την εβδομάδα. Στην διάρκεια του 17ου αιώνα, η Γαλλία είδε να πεθαίνουν 2.000.000 άτομα, οι 750.000 από αυτούς μέσα σε 4 χρόνια (1628-1632).

Επίσης, πολύνεκρη ήταν η εμφάνιση της πανώλης στη Νάπολη (1656), στην Μάλτα (1675-1676), στη Βιέννη (1679), στην Μασσαλία (1720-1722), στην Α. Ευρώπη (1738), στην Περσία (1772). Στη Ρωσία (1770-1772) το μεγάλο κύμα πανώλης, που ξεκίνησε από τα πεδία μαχών του Ρωσο-Τουρκικού πολέμου, εξόντωσε 50-100.000 ανθρώπους στην Μόσχα (το 1/3 έως 1/6 του πληθυσμού της). Από τον 19ο αιώνα έχει εμφανιστεί σποραδικά μόνο εκτός Ευρώπης, στην Αίγυπτο ή στην Μ. Ανατολή, ενώ σοβαρή επιδημία πανώλης εμφανίστηκε στην Γιουνάν της Κίνας στα μέσα του 19ου αιώνα, που εξαπλώθηκε στην Ινδία, την Αυστραλία, την Αμερική και την Ν. Αφρική, οπότε μεταφέρθηκε και στα τρωκτικά αυτών των περιοχών. Σήμερα καταγράφονται μερικές χιλιάδες κρούσματα (2188 το 2003) στην Αφρική.

 

– Λέπρα

Προσβάλλει μόνο τον άνθρωπο αν και προέρχεται από ένα βακτήριο (mycobacterium leprae) που υπάρχει στα νεροβούβαλα. Αν και ήταν διαδεδομένη σε κάποιες περιοχές, στην Ευρώπη μεταδόθηκε κατά τον 11ο αιώνα. Οδήγησε σε μαζική απομόνωση πληθυσμών και στιγματισμό, ο οποίος έχει περάσει ακόμα και στην σύγχρονη γλώσσα “τον αποφεύγουν σαν λεπρό”, αν και σήμερα γνωρίζουμε ότι το 95% του πληθυσμού έχει φυσική ανοσία και η ασθένεια δεν μεταδίδεται τόσο εύκολα ακόμα και μέσα στην ίδια οικογένεια. Μάλιστα σε ορισμένες χώρες τον 12ο αιώνα υιοθετήθηκαν κανόνες που προέβλεπαν τη θανάτωση των λεπρών (σύμφωνα με απόφαση της Γ’ Συνόδου του Λατερανού” της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, το 1179, στον Καθεδρικό Ναό της Ρώμης υπό τον Πάπα Αλέξανδρο Γ’, με 302 συμμετέχοντες επισκόπους). Ο λεπρός οδηγούνταν σε έναν ανοικτό λάκκο, ένας παπάς διάβαζε τη νεκρώσιμη ακολουθία και στην συνέχεια θάβονταν ζωντανός. Η Ιερά Εξέταση τους βασάνιζε, απαγορεύονταν να κυκλοφορούν στο δρόμο, ενώ αποκλείονταν από κάθε κοινωνική εκδήλωση, ακόμα και ταφή σε νεκροταφείο. Σε άλλες περιοχές απομονώνονταν ή έπρεπε να φοράνε κουδούνια για να προειδοποιούν τον κόσμο να απομακρύνεται έγκαιρα από κοντά τους. Στην Ελλάδα, μεταφέρονταν στην Σπιναλόγκα, “το νησί των λεπρών” (1903-1957). Παρόλο ότι σήμερα τα κρούσματα έχουν εξαλειφθεί σε πολλές περιοχές του κόσμου και υπάρχει κατάλληλη θεραπεία, η λέπρα (η “νόσος του Χάνσεν” που ανακάλυψε τη θεραπεία της”) εξακολουθεί να ταλαιπωρεί χιλιάδες ανθρώπους στη Νοτιο-ανατολική Ασία και κυρίως την Ινδία, την Αφρική και τη Λατινική Αμερική: 763.000 άνθρωποι νόσησαν το 2001, ενώ το 2005 ο αριθμός τους μειώθηκε, αλλά ακόμα ο αριθμός τους είναι σημαντικός (κάπου 300.000).

– Τύφος

Είναι ένα σύνολο μολυσματικών ασθενειών που κυρίως εμφανίστηκε μεταξύ των στρατευμάτων σε πολέμους, σε πλοία και φυλακές, γι’ αυτό ονομάστηκε και “πυρετός των στρατοπέδων” /”camp fever” ή “πυρετός των πλοίων” /”ship fever”. Ήταν διαδεδομένη ασθένεια στον Αγγλικό Εμφύλιο Πόλεμο (1642–1651), στον Τριακονταετή πόλεμο (1618 – 1648), στους Ναπολεόντειους πολέμους (1803–1815), στον Αμερικάνικο Εμφύλιο καθώς και στον Α’ Παγκόσμιο και στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι πρώτες μεγάλες απώλειες ήταν μεταξύ των ισπανικών στρατευμάτων στην Γρανάδα το 1489 που μάχονταν εναντίον των Αράβων (20.000 θάνατοι από τύφο). Έπαιξε ρόλο και συνέβαλε σε υψηλό ποσοστό θανάτων στην διάρκεια του Μεγάλου Λιμού της Ιρλανδίας / An Drochsaol (1846-1849), είχε όμως εμφανιστεί και το 1816-1819 και τη δεκαετία του 1830. Στη Β. Αμερική σκότωσε 20.000 άτομα το 1847, κυρίως Ιρλανδούς μετανάστες που ζούσαν σε κακές συνθήκες μέσα στα πλοία που τους μετέφεραν από την Ιρλανδία στη Β. Αμερική, στην προσπάθειά τους να ξεφύγουν από τον Μεγάλο Λιμό στη χώρα τους. Τα πλοία αυτά ήταν κατάμεστα από μετανάστες που είχαν στην διάθεσή τους ελάχιστο φαγητό και νερό και πολλοί πέθαιναν στην διάρκεια του ταξιδιού διασχίζοντας τον Ατλαντικό ή/και μετέφεραν την ασθένεια πρώτα στον Καναδά και από εκεί στις ΗΠΑ. Πολλές επιδημίες ξέσπασαν σε διάφορες περιοχές στις ΗΠΑ το 1837, το 1865 και το 1873.

Ο τύφος επηρέασε τις πολεμικές εξελίξεις σε πολλές περιπτώσεις: το 1528 τα γαλλικά στρατεύματα αποδεκατίστηκαν στην Ιταλία (18.000 θάνατοι) από τον τύφο, ενώ το 1542 πάνω από 30.000 στρατιώτες πέθαναν από τύφο στην διάρκεια των πολέμων στα Βαλκάνια ενάντια στους Οθωμανούς. Στον τριακονταετή πόλεμο (1618-1648) πάνω από 8.000.000 Γερμανοί στρατιώτες πέθαναν από τύφο και βουβωνική πανώλη. Φαίνεται ότι ο τύφος εξόντωσε σε μεγάλο ποσοστό τον πολυάριθμο στρατό του Ναπολέοντα κατά την εκστρατεία του στη Ρωσία το 1812. Από τον στρατό των 500.000 που συγκρότησε το 1813, οι 219.000 φαίνεται ότι πέθαναν από τύφο. Από το 1500 έως το 1914 πέθαναν περισσότεροι στρατιώτες από τύφο παρά από πολεμικές μάχες. Στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο πέθαναν από τύφο 150.000 στρατιώτες στα Βαλκάνια. Από το 1918 μέχρι το 1922 πέθαναν περίπου 3.000.000 Ρώσοι από τύφο. Πολλοί Ρώσοι στρατιώτες κρατούμενοι σε στρατόπεδα των Ναζί πέθαναν, επίσης, από τύφο.

Ρωσία, τύφος, 1892

– Φυματίωση

Προκαλείται από το βακτηρίδιο Mycobacterium tuberculosis. Οι άσχημες συνθήκες ζωής, η κακή διατροφή, η υπερβολική κούραση παίζουν σημαντικό ρόλο στην ασθένεια. Η φυματίωση υπήρχε πάνω από 9.000 χρόνια αλλά μόνο στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα έγινε μια ασθένεια που σκότωνε μαζικά. Στις βιομηχανικές χώρες εξαιτίας του μεγάλου πλήθους ανθρώπων και της κακής υγιεινής στα αστικά και βιομηχανικά κέντρα προκλήθηκε μαζική διάδοση της ασθένειας μεταξύ των εργαζόμενων τάξεων. Η φυματίωση σκότωνε έναν στους πέντε Ευρωπαίους τον 19ο αιώνα. Εκτιμάται ότι 4.000.000 άνθρωποι πέθαναν στην Αγγλία και την Ουαλία μεταξύ 1851 και 1910, από τους οποίους 3/4 από φυματίωση των πνευμόνων. Η αρρώστια αυτή ήταν κάποτε η κύρια αιτία θανάτου στις ΗΠΑ. Σήμερα αντιμετωπίζεται αποτελεσματικά με αντιβιοτικά. Η φυματίωση προσβάλει κυρίως τους πνεύμονες αλλά και τα νεφρά, τη σπονδυλική στήλη και τον εγκέφαλο. Μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, το ένα τρίτο του παγκόσμιου πληθυσμού έχει προσβληθεί ή μπορεί να προσβληθεί από βακτηρίδια φυματίωσης. Παγκοσμίως, 8.000.000 άνθρωποι αναπτύσσουν ενεργό φυματίωση και σχεδόν 2 εκατομμύρια πεθαίνουν κάθε χρόνο.

Μάλιστα η φυματίωση επηρέασε σε σημαντικό βαθμό την τέχνη όχι μόνο την υγεία και τη ζωή των καλλιτεχνών, αλλά και τα (ζωγραφικά) θέματά τους τον 19ο και 20ο αιώνα, τα μοντέλα είναι συχνά μορφές της φυματίωσης, ενώ και το κίνημα του ρομαντισμού στην ποίηση συνδέθηκε με τις μεγάλες επιπτώσεις της φυματίωσης. Τα χλωμά, αδύνατα σώματα και πρόσωπα φαίνεται να αποτέλεσαν και πρότυπα την εποχή εκείνη που επηρέασε και την τέχνη, ιδιαίτερα τη ζωγραφική, την ποίηση (Λόρδος Βύρων, Edgar Alan Poe, John Keats κ.ά.) και τη λογοτεχνία (π.χ Αλέξανδρος Δουμάς, “Η κυρία με τις Καμέλιες”, Thomas Mann “The Magic Mountain”), τη μουσική αλλά και τα ερωτικά πρότυπα.

The Convalescent

Η ασθενής με φυματίωση, αδύνατη, θλιμμένη, χωρίς δύναμη, κάθεται στο κρεβάτι της για μεγάλο χρονικό διάστημα

To the Convalescent Woman (Triptych), 1912–13

Erich Heckel

 

 

 

 

The Sick Child, 1885–86,

του Edvard Munch

έργο επηρεασμένο από τη φυματίωσης της αδελφής του ζωγράφου Sophie

 

 

 

– Μαλάρια / ελονοσία

Μεταδίδεται από μολυσμένα κουνούπια που ενδημούν σε βρώμικα νερά (mal + aria = κακός αέρας). Το 2018 εκτιμάται ότι υπήρχαν 228.000.000 περιπτώσεις ανθρώπων με μαλάρια παγκοσμίως και 405.000 θάνατοι από την αρρώστια. Τα παιδιά ηλικίας κάτω των 5 χρόνων είναι πιο ευάλωτα απέναντι στην ασθένεια, ενώ αποτελούν το 67% (272.000) των ατόμων που χάνουν τη μάχη με την ασθένεια. Εκτεθειμένοι στην μαλάρια είναι επίσης, αν βρεθούν σε άσχημες συνθήκες διαβίωσης, οι έγκυες, ασθενείς HIV/AIDS, πρόσφυγες και μετακινούμενοι πληθυσμοί καθώς και ταξιδιώτες. Η Αφρική είναι η ήπειρος που υποφέρει δυσανάλογα από τη μαλάρια, αφού το 93% των ασθενών βρίσκονταν σε κάποια αφρικανική χώρα, ενώ το 94% των θανάτων αφορούσε Αφρικανούς. Οι μισές περιπτώσεις είναι σε 6 χώρες της Αφρικής: Νιγηρία (25%), Δημοκρατία του Κογκό (12%), Ουγκάντα (5%), Ακτή Ελεφαντοστού, Μοζαμβίκη και Νίγηρας από 4% κάθε μία. Η μαλάρια ήταν κάποτε κοινή ασθένεια στην Ευρώπη και στη Β. Αμερική αλλά σήμερα έχει εξαφανιστεί. Υπολογίζεται ότι θα αρκούσε η βελτίωση των συνθηκών ζωής και της κατάστασης του περιβάλλοντος καθώς και η πρόσβαση σε θεραπευτική αγωγή για να ελαχιστοποιηθούν οι θάνατοι από μαλάρια. Το 2018 διατέθηκαν για τον έλεγχο και περιορισμό της ασθένειας 2.7 δις το 2018. Στις ΗΠΑ τα 1000-1300 περιστατικά που καταγράφονται είναι κυρίως μεταξύ τουριστών και μεταναστών από περιοχές με υψηλά ποσοστά κινδύνου μόλυνσης. Ορισμένοι ιστορικοί θεωρούν ότι η μαλάρια και άλλες επιδημίες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην εξασθένηση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

– Χολέρα

Η χολέρα φάνηκε να διαδέχεται τις μεγάλες επιδημίες πανώλης. Αν και χαρακτηρίστηκε ως πανδημία το 2010, σπάνια εμφανίζεται στον αναπτυγμένο κόσμο, κυρίως εμφανίζεται από καιρό σε καιρό στην Ν. Α. Ασία και στην Αφρική. Προκαλείται από ένα βακτήριο που μεταφέρεται μέσα από μολυσμένο νερό και τρόφιμα, αποτέλεσμα συνήθως φτώχειας ή πολέμου κι έλλειψης συστημάτων καθαρού νερού και ασφαλούς τροφής. Επηρεάζει κάθε χρόνο 1.3– 4.000.000 ανθρώπους παγκοσμίως και οδηγεί στο θάνατο 21.800 έως 140.000 ανθρώπους. Έχει πρωτο-αναφερθεί επιδημία χολέρας στην Ινδία τον 5ο αιώνα π.Χ. Η Ασιατική χολέρα (1817–1824) ήταν η πρώτη από μια σειρά επιδημιών χολέρας που εξαπλώθηκαν στην Ασία και την Ευρώπη τον 19ο και τον 20ο αιώνα. Ξεκίνησε από το Δέλτα του ποταμού Γάγγη και απλώθηκε από την Καλκούτα στην Ιαπωνία, την Κίνα, την Νοτιο-Ανατολική Ασία, την Αφρική και τη Μεσόγειο. Στην Ινδία υπολογίζεται ότι προκάλεσε το θάνατο 1- 8.000.000 ατόμων. Προκάλεσε το ενδιαφέρον ευρωπαϊκών χωρών όταν άρχισαν να πεθαίνουν Βρετανοί στρατιώτες. Έχουν καταγραφεί 6 ή 7 μεγάλα κύματα χολέρας τα τελευταία 200 χρόνια που προκάλεσαν εκατομμύρια θανάτους. Από το 1817 μέχρι το 1917 υπολογίζεται ότι έχασαν τη ζωή τους εξαιτίας της χολέρας από 2 έως 38.000.000 άτομα, ενώ μόνο στην Ρωσία κάπου 2.000.000. Το 1991 στο Περού σκότωσε 10.000 άτομα. Το 2010 πέθαναν από χολέρα 250 άτομα στην Ταϊτή 10 μήνες μετά το σεισμό που σκότωσε χιλιάδες ανθρώπους. Η τελευταία πρόσφατη εμφάνισή της χολέρας ήταν στην Υεμένη το 2016-2018 και συνεχίζει μέχρι σήμερα. Από όλα τα είδη μόνο ο άνθρωπος φαίνεται να προσβάλλεται από χολέρα. Τα παιδιά είναι συνήθως πιο ευάλωτα. Η θνησιμότητα μεταξύ όσων προσβάλλονται είναι μικρότερη του 5% αλλά μπορεί να φτάσει και στο 50% αν δεν υπάρχει πρόσβαση των ασθενών σε κατάλληλη θεραπεία.

– Ευλογιά (Smallpox)

H ευλογιά σκότωνε τρεις στους δέκα ανθρώπους που μολύνονταν, μέχρι την ανακάλυψη του εμβολίου. Επιδημίες ευλογιάς αναφέρονται σε όλους τους πολιτισμούς από την αρχαιότητα, ενώ μαρτυρίες της παρουσίας της υπάρχουν ακόμα και σε αιγυπτιακές μούμιες. Στην Ευρώπη του 18ου αιώνα εκτιμάται ότι σκότωσε 400.000 ανθρώπους, ενώ το ένα τρίτο των περιπτώσεων που μολύνθηκαν τυφλώθηκαν. Τον 17ο και 18ο αιώνα η ασθένεια σκότωσε πολλούς μονάρχες στην Ευρώπη (Joseph I, Queen Mary II της Αγγλίας, Πέτρος II της Ρωσίας, Βασιλιάς Louis XV της Γαλλίας), τον Βασιλιά της Αιθιοπίας, ένα Κινέζο αυτοκράτορα και δύο Γιαπωνέζους. Από την επιδημία επέζησαν αν και αρρώστησαν η Βασίλισσα Ελισάβετ Ι και ο πρόεδρος των ΗΠΑ Αβραάμ Λίνκολν. Την εποχή που ανακαλύφθηκε το εμβόλιο, η ευλογιά σκότωνε 80.000 Βρετανούς κάθε χρόνο. Σύμφωνα με εκτιμήσεις ιστορικών, η ευλογιά και άλλες ασθένειες που μεταφέρθηκαν από τους Ευρωπαίους κατακτητές στη Βόρεια και Νότια Αμερική προκάλεσε την εξόντωση του 90% των ιθαγενών κατοίκων. Το 1967 οπότε ξεκίνησε μαζικός εμβολιασμός – αν και το εμβόλιο ήταν διαθέσιμο πολύ νωρίτερα – υπήρχαν 10-15.000.000 περιπτώσεις ασθενών με ευλογιά, και 2.000.000 θάνατοι, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ). Η ευλογιά σύμφωνα με τον ΠΟΥ σκότωσε τον 20ο αιώνα σε ολόκληρο τον πλανήτη μέχρι και 300 εκατομμύρια ανθρώπους. Η εμφάνιση του τελευταίου κρούσματος ήταν το 1977.

 

Μερικά συμπεράσματα

– Οι ασθένειες, η φύση τους αλλά και οι επιπτώσεις τους στους ανθρώπους αλλά και στην οικονομία και κοινωνία δεν είναι ίδιες, αλλάζουν σε κάθε εποχή ως αποτέλεσμα κοινωνικών και περιβαλλοντικών συνθηκών, σχέσεων και αξιών. Συνθήκες ζωής, περιβαλλοντικοί παράγοντες, διατροφικές στάσεις, κοινωνικές σχέσεις επηρεάζουν όχι μόνο την έναρξη μιας λοιμώδους ασθένειας και επιδημίας αλλά και την δυνατότητα διάδοσής της, ενώ διαμορφώνουν διαφορετικές συνθήκες για τις επιπτώσεις ακόμα και την ίδια ιστορική εποχή, και όχι μόνο ως αποτέλεσμα των υγειονομικών και τεχνολογικών συστημάτων και υποδομών.

– Σημεία τα οποία προκαλούν προβληματισμό σε σχέση με την πανδημία είναι ότι ενώ αργά ή γρήγορα θα ξέσπαγε μια παγκόσμια απειλή για την υγεία είτε από υπάρχουσες επιδημίες είτε από κάποιο νέο ιό, στην πραγματικότητα δεν υπήρξε η αναγκαία εγρήγορση, ούτε η συνεργασία και από κοινού αντιμετώπιση, που τόνιζαν εδώ και χρόνια τόσο ειδικοί όσο και διεθνείς οργανισμοί, όπως η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας.

– Η προστασία της δημόσιας υγείας στην εποχή μας απαιτεί, κατά συνέπεια, μια ολοκληρωμένη προσέγγιση για όλους τους παράγοντες που μπορεί να την επηρεάζουν. Η πολιτική για την δημόσια υγεία σε μια εποχή αυξημένης επικινδυνότητας, οικολογικής και κλιματικής κρίσης αλλά και παγκοσμιοποίησης πρέπει να διαπερνά όλες τις άλλες πολιτικές οριζόντια: οικονομικές, κοινωνικές, εκπαίδευσης, τουρισμού, μεταφορών, διατροφής, γεωργίας, βιομηχανικής παραγωγής, στέγασης, κοινωνικής ένταξης, τεχνολογίας, προστασίας προσωπικών δεδομένων κ.ά.

Η επόμενη μέρα μετά την πανδημία θα είναι διαφορετική. Το ερώτημα είναι πώς μπορούμε να την κάνουμε πιο ασφαλή, καλύτερη, οικολογικά και κοινωνικά βιώσιμη.

* Ο Νίκος Χρυσόγελος είναι πρώην ευρωβουλευτής των Πράσινων, πρόεδρος της ΔΕ της κοινωνικής συνεταιριστικής επιχείρησης “Άνεμος Ανανέωσης” και μέλος του άτυπου Φόρουμ Κοινωνικής Επιχειρηματικότητας

Το άρθρο αυτό πρωτο-δημοσιεύθηκε στις 23/4/2020 και ξαναδημοσιεύεται τώρα επικαιροποιημένο