του Νίκου Χρυσόγελου
Τα πάντα γύρω μας αλλάζουν γρήγορα, συχνά δεν προλαβαίνουμε να συνειδητοποιήσουμε τις αλλαγές, πολύ περισσότερο να τις συζητήσουμε και να τις κατευθύνουμε προς τα εκεί όπου λειτουργούν για το συμφέρον της κοινωνίας, του περιβάλλοντος, των μελλοντικών γενεών.
Το τοπίο είναι ένα τέτοιο παράδειγμα. Έχει από μόνο του μεγάλη αξία, πολιτιστική, αισθητική, οικολογική και οικονομική. Αλλά το αγνοούμε, αδιαφορούμε για τις αλλαγές που συντελούνται σε αυτό σε μια κλίμακα χρόνου που δεν ήταν ποτέ τόσο σύντομη.
Πριν κάποια χρόνια είχα φέρει στη Σίφνο – μεταξύ άλλων ομιλητών σε μια από τις πολλές εκδηλώσεις που είχαμε διοργανώσει μαζί με το Δίκτυο ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ SOS και το Δήμο – ένα καθηγητή από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Τον πήγα στο Φάρο περπατώντας για να δει το νησί και το τοπίο, μια και το επιστημονικό αντικείμενό του είναι το τοπίο. Είχε μείνει εντυπωσιασμένος με όλο το σιφνέικο τοπίο. Αλλά καθηλώθηκε από το τοπίο που σχηματίζεται δίπλα στον ποταμό στο Φάρο. Άρχισε να μου λέει για το πώς αυτό το τοπίο με τις ξερολιθιές αλλά και τις καλαμιές είναι ιδιαίτερο και πώς αναγνωρίζεται σε ευρωπαϊκό επίπεδο ως κάτι που έχει ιδιαίτερη πολιτιστική και οικολογική αξία. Και πράγματι τότε υπήρχαν και χρηματοδοτήσεις για την προστασία τους, όμως η Ελλάδα είχε αδιαφορήσει.
Πολλές περιοχές κάνουν τα πάντα για να διατηρήσουν το τοπίο τους – ως αρχιτεκτονικό, αγροτικό, φυσικό, πολιτιστικό, τουριστικό και οικονομικό πόρο. Η Τοσκάνη είναι ένα τέτοιο ξακουστό παράδειγμα. Όχι με λόγια αλλά με έργα, δεσμεύσεις και κινητοποίηση όχι απλώς κάποιων υπηρεσιών αλλά ολόκληρης της κοινωνίας. Ο Μπρωντέλ Φερνάντ περιγράφει στο βιβλίο του “Η Μεσόγειος, Ο χώρος και η ιστορία” το τοπίο στη Μεσόγειο κύματα της θάλασσας και απαντάει στο ερώτημα “Τι είναι η Μεσόγειος;”. “Είναι χίλια πράγματα μαζί. Δεν είναι μόνο ένα τοπίο αλλά αμέτρητα τοπία”.
Θυμάμαι κάθε φορά αυτή τη συζήτηση πηγαίνοντας στο Φάρο με το λεωφορείο ή τα πόδια. Στις πλαγιές οι ξερολιθιές πέφτουν μαζικά, οι ανεμοφράκτες παραμένουν – ευτυχώς – αλλά οι καλλιέργειες στις όχθες του ποταμού έχουν εγκαταλειφθεί, μια σειρά χτισμάτων έχουν καταλάβει τώρα το λόφο. Πιο πέρα ξεφυτρώνουν (νόμιμα ή παράτυπα / παράνομα;) πολλές κατασκευές. Κάθε μέρα που περνάει κάποιες ξερολιθιές καταρρέουν, κάποιοι σύγχρονοι “μαντρότοιχοι” και εντυπωσιακές κατασκευές (συχνά και με πισίνες) ξεφυτρώνουν.
Αν μέσα σε αιώνες “σηκώθηκαν” μερικές χιλιάδες αγροτικές κατασκευές που εναρμονίζονταν με το φυσικό και αγροτικό τοπίο, τώρα πολλές κατασκευές διακόπτουν, αλλάζουν το τοπίο μέρα με τη μέρα, βδομάδα με βδομάδα, ούτε καν χρόνο με το χρόνο.
Να ξαναδούμε τον πλούτο της Σίφνου που έχουμε σήμερα αλλά κινδυνεύουμε να χάσουμε
Χρειάζεται να ξαναδούμε πολλά θέματα, τα οποία έχουμε σήμερα ως δεδομένα αλλά δεν έχουμε αντιληφθεί πλήρως την αξία τους. Μπορεί να τα χάσουμε για πάντα, να χάσουμε τον αληθινό πλούτο που έχουμε κληρονομήσει, πολύ εύκολα. Όσο δύσκολα δημιουργήθηκε αυτός ο πλούτος, τόσο γρήγορα μπορεί να εξαφανιστεί. Δεν έχουμε συνειδητοποιήσει πλήρως ότι αφήνουμε να υποβαθμίζεται με επιταχυνόμενο ρυθμό.
Το τοπίο δεν περιλαμβάνει μόνο τους παραδοσιακούς οικισμούς και τη φύση, τα φυτά και τα δέντρα, αλλά και πολλά άλλα ανθρώπινα δημιουργήματα του παρελθόντος (θημωνιές, αλώνια, μονοπάτια, ξερολιθιές, ανεμόμυλοι, νερόμυλοι, γούρνες, πηγάδια, χαβούζες, στέρνες, ανεμοφράκτες, πύργοι, περιστερώνες κ.ά.), όπως επίσης τη γνώση, τον πολιτισμό, τις μνήμες και τις εικόνες, όλη την άυλη κληρονομιά που εμπεριέχουν αυτά.
Ως πρόεδρος του Ανέμου Ανανέωσης έχουμε δώσει μεγάλη έμφαση στην ανάδειξη της οικολογικής, πολιτιστικής, κλιματικής και οικονομικής αξίας του τοπίου και ιδιαίτερα ενός στοιχείου της, των ξερολιθιών. Γιαυτό σε συνεργασία με το δίκτυο μικρών νησιών SMILO προσπαθούμε να αναδείξουμε τη σημασία των ξερολιθιών ως προς τη διατήρηση της γονιμότητας του εδάφους, τον εμπλουτισμό των υπόγειων νερών, την υποστήριξη της γεωργίας και του φυσικού πλούτου, την πολιτιστική αξία αλλά και ως προς το ρόλο τους για την προστασία της απέναντι στα ακραία καιρικά φαινόμενα που εντείνονται λόγω κλιματικής κρίσης. Άλλες κοινωνίες δίνουν έμφαση στα δάση τους για ενδυνάμωση της προστασίας απέναντι στα ακραία φαινόμενα.
Εμείς στη Σίφνο μαζί με την προστασία της περιοχής ΝΑΤURA για οικολογικούς λόγους, πρέπει να ερευνήσουμε και να αναδείξουμε το ρόλο που μπορεί να παίξουν απέναντι στα ακραία καιρικά φαινόμενα τόσο η περιοχή NATURA όσο και οι ξερολιθιές σε όλο το νησί. Σκεφτείτε βουνά χωρίς κάλυψη δέντρων και φυτών ή ορεινά τοπία χωρίς ξερολιθιές. Που θα σταματούσαν τα νερά από μια καταρρακτώδη βροχή ή τα σύννεφα σκόνης από ένα έδαφος που έχει ψηθεί από τον καυτό ήλιο…
Μια τεράστια αξία που απαξιώνεται σταδιακά
Με τις ξερολιθιές να φτάνουν σε μήκος τα 2.000 έως 3.000 χλμ στη Σίφνο (ίσως και περισσότερα), η οικολογική και οικονομική σημασία τους είναι τεράστια. Αυτό το μοναδικό ανθρώπινο κατασκεύασμα σε ένα μικρό νησί για να (ξανα) φτιαχτεί θα απαιτούσε πολλά δις ευρώ. Αν σήμερα η αποκατάσταση 100 μέτρων ξερολιθιάς μπορεί να κοστίσει και 10.000 ευρώ, ακόμα και αν υπήρχε αυτό το ανθρώπινο δυναμικό, θα χρειάζονταν πάνω από 300.000.000 ευρώ για να επιδιορθωθεί μια φορά η υπάρχουσα ξερολιθιά, επί τόπου. Και όμως αυτή την εργασία έκαναν συνεχώς οι γεωργοί οι ίδιοι χωρίς να διαθέτουν παρόμοιους πόρους. Άλλο όμως να επιδιορθώνεις τις ξερολιθιές εκεί που πέφτουν, άλλο να προσπαθήσεις για λόγους άμυνας απέναντι στα ακραία καιρικά φαινόμενα να φτιάξεις από την αρχή αυτό το “σιφνέικο τείχος” (κάτι ανάλογο με το σινικό τείχος, τηρουμένων των αναλογιών). Αν εξαφανίζονταν αυτό το μοναδικό μνημείο, θα χρειάζονταν ίσως 300 δις ευρώ και εκατοντάδες χρόνια μέχρι να ολοκληρωθεί από την αρχή αυτό το δίκτυο ξερολιθιάς που έχουμε σήμερα κληρονομήσει.
Οι ξερολιθιές στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας
Όμως οι ξερολιθιές δεν είναι μόνο πέτρα, αλλά και γνώση, εμπειρία, πολιτισμός. Αυτό αναγνωρίζεται πλέον σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Αυτός είναι ο λόγος που οι ξερολιθιές (πεζούλες) και οι γνώσεις που εμπεριέχουν – που είναι και δικός μας σιφνέικος πλούτος – εγγράφονται στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας.
Η Διακυβερνητική Επιτροπή της UNESCO μετά από πρόταση της Κροατίας, της Κύπρου, της Γαλλίας, της Ελλάδας, της Ιταλίας, της Σλοβενίας, της σπανίας και της Ελβετίας εγγράφει τις γνώσεις και τις τεχνικές για το χτίσιμο των ξερολιθιών στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας.
Στην απόφαση αναφέρεται: “Τέτοιες δομές μαρτυρούν τις μεθόδους και τις πρακτικές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι από την προϊστορία έως σήμερα για να οργανώσουν τον χώρο διαβίωσης και εργασίας τους, βελτιστοποιώντας τους τοπικούς φυσικούς και ανθρώπινους πόρους”.
Η απόφαση αναγνωρίζει τον οικολογικό ρόλο των ξερολιθιών: “Διαδραματίζουν ζωτικό ρόλο στην πρόληψη των κατολισθήσεων, των πλημμυρών και των χιονοστιβάδων και στην καταπολέμηση της διάβρωσης και της ερημοποίησης της γης, ενισχύοντας τη βιοποικιλότητα και δημιουργώντας κατάλληλες συνθήκες μικροκλίματος για τη γεωργία. Οι φορείς και οι επαγγελματίες περιλαμβάνουν τις αγροτικές κοινότητες όπου το στοιχείο είναι βαθιά ριζωμένο, καθώς και επαγγελματίες στον κατασκευαστικό κλάδο. Οι κατασκευές ξερολιθιάς φτιάχνονται πάντα σε τέλεια αρμονία με το περιβάλλον και η τεχνική αποτελεί παράδειγμα μιας αρμονικής σχέσης ανθρώπου και φύσης. Η πρακτική μεταδίδεται κυρίως μέσω εφαρμογής στην πράξη προσαρμοσμένης στις ιδιαίτερες συνθήκες κάθε τόπου”.
“Η τέχνη της ξερολιθιάς συνδυάζει μια διαδεδομένη τεχνική με τον σεβασμό των τοπικών συνθηκών και την αποκλειστική χρήση τοπικών οικοδομικών υλικών. Προωθώντας την κοινή φύση της παραδοσιακής τεχνογνωσίας, η πρακτική πηγάζει από την ανάγκη να καθαριστεί η γη για καλλιεργητικούς σκοπούς και να χρησιμοποιηθούν πέτρες για την κατασκευή πολύ λειτουργικών κατασκευών. Αυτές οι πτυχές απεικονίζουν τον θεμελιώδη ρόλο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς στη δημιουργία και τη διατήρηση του περιβάλλοντος διαβίωσης. Η ευρεία διάδοση της πρακτικής και το υψηλό επίπεδο προστασίας μνημείων από ξερολιθιά θα συμβάλει σημαντικά στην προβολή της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς γενικότερα. Θα αναπτυχθούν υπάρχουσες συνέργειες μεταξύ κοινοτήτων και συνδεδεμένων οργανισμών, αναδεικνύοντας τους δεσμούς και τις κοινές αξίες των επαγγελματιών”.
Θυμάμαι πάντα το πώς ο Νίκος Κακάκης είχε περιγράψει την τέχνη του χτισίματος της ξερολιθιάς με δυο κουβέντες, ακριβώς περιγράφοντας όσα με πιο “ψυχρό” τρόπο λέει η απόφαση της UNESCO: “ο χτίστης της ξερολιθιάς χορευτεί, κινείται δεξιά – αριστερά με αρμονία, εντοπίζει την κατάλληλη πέτρα, την πιάνει και την βάζει στο κατάλληλο σημείο, δεν πελεκάει, την ταιριάζει”.
Πρωτοβουλίες το φθινόπωρο
Οφείλουμε, λοιπόν, να δούμε όλα αυτά πριν είναι αργά. Χαίρομαι που έχει ανοίξει εδώ και καιρό αυτή η συζήτηση στη Σίφνο αλλά και σε άλλα νησιά, στην Τήνο, την Πάρο, την Αμοργό, τη Σύρο.
Θα έχουμε την ευκαιρία με μια σειρά εκδηλώσεων που οργανώνουν φορείς όπως η ΦΛΕΑ στη Σίφνο, το φθινόπωρο, να συναντηθούμε και να συνεργαστούμε. Από την πλευρά του, ο AΝΕΜΟΣ ΑΝΑΝΕΩΣΗΣ και προσωπικά θα δώσουμε έμφαση, στο πλαίσιο αυτής της ευρείας συνεργασίας που ελπίζω ότι θα ενεργοποιήσει και πολλούς φορείς της Σίφνου και άλλων περιοχών, τόσο στα γενικότερα θέματα του τοπίου όσο στην ανάδειξη του ρόλου της ξερολιθιάς, στην εκπαίδευση για να διατηρηθεί η γνώση, καθώς και στην δικτύωση με ανθρώπους από άλλα νησιά.
Επίσης, θα συνεχίσουμε την προσπάθεια που ξεκινήσαμε τον Φεβρουάριο για τη συλλογή, ανάδειξη, διατήρηση και καλλιέργεια των τοπικών σπόρων και ποικιλιών.
Επίσης μαζί με το Δήμο και πολλούς Σιφνιούς και Σιφνιές εργαζόμαστε πάνω σε ένα κοινωνικό πράσινο σχέδιο δράσης για την ανθεκτικότητα στη Σίφνο απέναντι σε κινδύνους και κρίσεις, αναδεικνύοντας και το ρόλο που μπορεί να παίξει η κοινωνική οικονομία σε αυτή την διαδικασία (πρόγραμμα GRAPE). Η κοινωνική οικονομία είναι η σύγχρονη μορφή οργάνωσης της βαθιάς συνεργατικής παράδοσης που υπήρχε κάποτε στη Σίφνο, και είναι αναγκαίο να αναδιοργανωθεί σε ένα νέο πλαίσιο.
Θα έχουμε τη χαρά να φιλοξενήσουμε το φθινόπωρο στη Σίφνο ανθρώπους από άλλα ελληνικά αλλά και ευρωπαϊκά νησιά, ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένους και ενεργούς στην προστασία του κοινού πλούτου της ανθρωπότητας.
