Ο ΑΝΕΜΟΣ ΑΝΑΝΕΩΣΗΣ – κοινωνική συνεταιριστική επιχείρηση για το δημόσιο συμφέρον – έχει δώσει τα 4 τελευταία χρόνια ιδιαίτερη έμφαση στη βιωσιμότητα των νησιών, μεταξύ άλλων δραστηριότητών της. Γιατί τα νησια; Διότι είναι ιδιαίτερα οικολογικά και κοινωνικά συστήματα, εκεί αναπτύχθηκαν σημαντικοί πολιτισμοί που έδωσαν μεγάλη έμφαση στην αρμονική συνεργασία ανθρώπου – φύσης (κάτι που προσπαθούμε να επανακαλύψουμε σήμερα), ανέπτυξαν πρακτικές που σήμερα αποτελούν τη βάση της βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής, της οικολογικής γεωργίας, των λύσεων που βασίζονται στη φύση (nature based solutions) αλλά και της συνεργατικής κοινωνίας. Εκεί επιβιώνουμε ακόμα καλλιέργειες τοπικών ειδών (φυτά και δέντρα), αν και τείνουν πλέον να εξαφανιστούν σε μα γεωργία και κτηνοτροφία που αποτελούσαν μέρους μιας κυκλικής οικονομίας και πρόσφεραν αυτάρκεια τροφίμων και άλλα προϊόντα που παράγονταν τοπικά ή και εξάγονταν. Όλα αυτά ήταν αναπόσπαστα στοιχεία της (σκληρής είναι η αλήθεια) καθημερινής ζωής και του νησιωτικού πολιτισμού με την ευρύτερη έννοια (όχι απλώς δημιουργίες καλλιτεχνών). Αξιοποίησηαν επίσης με σοφία την ηλιακή και αιολική ενέργεια, έδωσαν κίνηση τα πανιά με τους ανεμόμυλους και τα ιστιοφόρα. Αξιοποίησαν στο μέγιστο την ηλιακή ενέργεια και επέλεξαν να “χτίσουν” τα χωριά τους στα πιο κατάλληλα σημεία, αξιοποιώντας γυσικά συστήματα για δροσισμό και σκίαση.
Σήμερα όμως όλα αυτά κινδυνεύουν να χαθούν: εγκατάλειψη της γεωργίας, ανάπτυξη συστημάτων που είναι ακατάλληλα για τα νησιά (κατασκευές, κυκλοφοριακά προβήματα, εξάρτηση από ορυκτά καύσιμα, εισαγωγές σχεδόν όλων υτων τροφίμων και όλων των καταναλωτικών ειδών κλπ)
Ποιο μέλλον για τα νησιά;
Τι θέλουμε σήμερα από τα νησιά, πώς φανταζόμαστε να είναι σε 5, 10 ή 20 χρόνια; Ο κίνδυνος είναι τανησιά να αντιμετωπιστούν μέσα από μια κοντόφθαλμη οπτική και να μετατραπούν σε αστικό τοπίο, έστω και με κάπως “φροντισμένες” αλλά άχρωμες τουριστικές κατασκευές και με κύματα τουριστών που οδηγούν στα όρια τους τις αντοχές των νησιών – τα νησιά είναι σε κάθε περίπτωση ευαίσθητα κοινωνικά και οικολογικά συστήματα, έχουν συγκεκριμένες αντοχές. Θέλουμε να δούμε τα νησιά να μετατρέπονται σε συστήματα που προσομοιάζουν με αστικό χώρο και όχι με τον ιδιαίτερο νησιωτικό; Σήμερα τα τοπίο αλλάζει για πάντα. Ήδη κάποια νησιά εμφανίζουν έντονα σημάδια κόπωσης και η εγκληματικότητα που ήταν σχεδόν άγνωστη κάποτε, τώρα εμφανίζεται σε ορισμένα από αυτά με τη μορφή μικροεγκληματικότητας, αλλά και με πιο σοβαρές εκφάνσεις όπως διαφθορά, εκβιασμοί, απειλές αλλά και ξυλοδαρμοί, επιθέσεις, ακόμα και δολοφονίες. Τα χρήματα είναι πολλά … Άρη.
Θέλουμε τελικά να περάσουν τα νησιά στα χέρια αυτών που έχουν χρήμα και μπορούν να ελέγξουν ή να επηρεάσουν καθοριστικά το μέλλον τους λαμβάνοντας υπόψη μόνο τα στενά τους συμφέροντα; Σε ορισμένα νησιά οι ντόπιοι είναι ήδη μειοψηφία, αυτοί που ελέγχουν την οικονομία και την πορεία (ακόμα και με ξυλοδαρμούς και δολοφονίες) είναι άλλοι, κι ενδιαφέρονται μόνο για μπίζνες, τίποτα άλλο!
Είναι εντελώς υπαρκτός πλέον ο κίνδυνος: υπερβολικός τουρισμός, υπερβολική δόμηση, ανατροπή του μέτρου, και των ορίων, υπέρβαση αντοχών, βαθιές αλλαγές σε αξίες, αντιλήψεις και συνήθειες, ακόμα και της τοπικής οικονομίας. Τα παραδείγματα είναι πολύ κοντά μας.
Η συζήτηση για τα όρια και τις αντοχές των νησιών δεν γίνεται για να επιστρέψουμε στο παρελθόν ή από μια εντελώς ρομαντική ματιά. Είναι για μια ουσιαστική πρόοδο που αναγνωρίζει και μαθαίνει από την σοφία του παρελθόντος για να δημιουργήσουμε πιο βιώσιμες, ανθεκτικές, ευημερούσες και υπεύθυνες κοινωνίες, που όμως αναγνωρίζουν ότι εξέλιξη δεν σημαίνει πάντα “περισσότερα” αλλά ίσως “καλύτερα”, όχι δηλαδή πάντα “έχειν” αλλά ίσως πιο πολύ “είναι”.
Χρειάζεται να ξανασκεφτούμε τι σημαίνει πρόοδος, αν αυτό που εξελίσσεται μπροστά μας μπορεί είναι πρόοδος: να χτίζεται ανεξέλεγκτα ένα νησί, να καταστρέφεται το μαγικό τοπίο στο οποίο μεγάλωσαν και εργάστηκαν πολλές γενιές και θαύμασαν οι επισκέπτες, αλλά κάποια στιγμή άρχισαν να το βλέπουν μόνο ως οικόπεδα, τουριστικές επενδύσεις, χρήματα, χρήματα πολλά.
Ένα μικρό νησί όπως η Σίφνος έχει πάνω από 2-3000 χλμ ξερολιθιές. Χρειάστηκε πολύ εργασία από χιλιάδες ανθρώπους, που εργάστηκαν χιλιάδες ανθρωποώρες στη ζωή τους, και πολλές γενιές να εργάζονται σκληρά να δουλεύουν με την πέτρα και τη φύση γενιά για να φτιαχτεί όλο αυτό το δημιούργημα που αποτελεί το θαυμαστό χειροποίητο τοπίο, το οποίο συνεργάζεται με τη φύση.
Όμως μέσα σε λίγα χρόνια όλο αυτό το οικοδόμημα καταρρέει, το οποίο χτίζεται και αλλάζει βάναυσα, οι ξερολιθιές που αποτυπώνουν τη γνώση και τη δουλειά χιλιάδων ανθρώπων στιβάζονται σε ερείπια, αλώνια και ανθρώπινα χτίσματα μέτρου όπως οι θεμονιές θα αποτελούν σε λίγο τουριστική και μόνο ατραξιόν ενός πολιτισμού που θα έχει χαθεί.
Είναι υπερβολές όλα αυτά; Ακόμα και νησιά που δεν είχαν απεριόριστα νερά ήξεραν να τα διαχειρίζονται με σοφία: νερό της βροχής, νερό των πηγαδιών, νερό υπόγειο, νερό από επαναχρησιμοποίηση. Τώρα παράγουμε όλο και περισσότερο νερό (εμφιαλωμένο νερό και νερό αφαλάτωσης) αλλά μένουμε χωρίς νερό και παράγονται περισσότερα λύματα, ενώ μειώνονται οι βροχές και έρχονται καταστροφικές καταιγίδες και πλημμύρες.
Το κλίμα αλλά ζει αλλά δεν πολυσκοτιζόμαστε, χάνονται οι χειμώνες και οι 4 εποχές αλλά εμείς για άλλα νοιζόμαστε, μέχρι να έρθει μια καταστροφή, να φοβηθούμε και μετά να την ξεχάσουμε, μέχρι την επόμενη.
Δεν είναι μόνο οι πόλεις που μποτιλιάρονται, χιλιάδες αυτοκίνητα αποβιβάζονται από το εσωτερικό των πλοίων το καλοκαίρι και κατακλύζουν το νησί ακόμα και τις αυλές των σπιτιών μέσα στα χωριά. Τα πλοία μεταφοράς καυσίμων δεν προλαβαίνουν πλέον, τα καυσαέρια ταξιδεύουν και αυτά σε καλοκαιρινούς προορισμούς.
Πολλά από τα νησιά είχαν περίφημες τοπικές κουζίνες, όλες μαζί συνθέτανε την πιο υγιεινή, την μεσογειακή κουζίνα, Αλλά στην πραγματικότητα δεν ήταν μόνο η τέχνη και η γνώση της μαγειρικής αλλά και η καλλιέργεια της τροφής στα νησιά που γέμιζε με γεύσεις, αρώματα, μυρωδιές και χρώματα τα τραπέζια, τα πιάτα, κυρίευε τις ανθρώπινες αισθήσεις, δημιουργούσε την μαγεία της διατροφικής κουλτούρας.
Τώρα στα περισσότερα νησιά εισάγουμε πλέον το 95% των τροφίμων ακόμα και ελιές, ρεβύθια, φασόλια, φρούτα, αυγά, σύκα. Χάνονται οι τοπικές ποικλίες – φιλότιμες οι προσπάθειες διάσωσης από επιστμονικά ιδρύματα, τοπικούς και άλλους φορείς – μεταξύ των οποίων και ο Άνεμος Ανανέωσης όσον αφορ΄ατοπικές ποικιλίες και είδη στη Σίφνο. Βλέπουμε όλο και πιο συχνά να ξεφυτρώνουν στα νησιά κτίσματα και συμπεριφορές που δεν έχουν σχέση με τον πολιτισμό μας, να διώχνονται οι αγρότες και οι κτηνοτρόφοι γιατί ενοχλούν “τις επενδύσεις¨…
Αυτό δεν μπορεί να είναι το τίμημα για να έχουμε καλύτερο εισόδημα, να ζούμε καλύτερα. Ζούμε άραγε καλύτερα ή απλώς έχουμε περισσότερα χρήματα; Ταυτίζονται αυτομάτως τα δύο; Ξεχνάμε τον πραγματικό στόχο: να ζούμε με ηρεμία, χωρίς φτώχεια, με ισχυρές κοινωνικές υποδομές και συνεργασία σε ένα νησί όμορφο, διαφορετικό; Πολλές πόλεις συνειδητοποήσαν τα μεγάλα λάθη και προσπαθούν να αλλάξουν, να γίνουν πιο ανθρώπινες και βιώσιμες. Τα νησιά που ήταν βιώσιμα, όμορφα, θα “κρατήσουν” ή θα ακολουθήσουν τον δρόμο της καταστροφής για πάντα; Μια πόλη μπορεί να αλλάξει να γίνει (ξανά) όμορφη γκρεμίζοντας, βελτιώνοντας, ξανασχεδιάζοντας, αλλάζοντας. Ένα νησί δεν θα μπορέσει ποτέ να επανέλθει και συνέλθει όταν καταστραφεί, θα είναι η καταστροφή οριστική, για πάντα. Δεν ξαναφτιάχνονται το χειροποίητο τοπίο, η αρμονική σχέση με τη φύση, τα χιλιάδες χιλόμετρα ξερολιθιών, ο μαγευτικός κόσμος των ειδών της ξηράς και της θάλασσας,
Αν καταστραφεί ένα νησί, δεν θα φτιαχτεί ξανά όσα χρήματα και να διαθέσουμε Δεν θα μπορέσουμε, ακόμα και αν διαθέταμε όλα τα χρήματα από τις πωλήσεις της γης για τον σκοπό αυτό, να ξαναφτιάξουμε το τοπίο, τα αγροτικά κτίσματα, να ξαναδημιουργήσουμε τα χιλιάδες χιλιόμετρα ξερολιθιάς (θα χρειαζόμασταν μερικές δεκάδες δις ευρώ για να τις φτιάξουμε από την αρχή σε ένα και μόνο νησί), να έχουμε καλής ποιότητας νερό, να απολαμβάνουμε γεύσεις και αρώματα τρώγοντας, να αναπνέουμε το θυμάρι, τη ρίγανη και την φασκομηλιά; “
Χρειαζόμαστε ένα πράσινο κοινωνικό σχέδιο για να διατηρήσουμε τα νησιά
Να κρατήσουμε από τις παλιότερες εποχές την ομορφιά και τη σοφία και να τις ενισχύσουμε με τη σημερινή επιστημονική γνώση για να βάλουμε όρια, να αποκαταστήσουμε το μέτρο και να προωθήσουμε αποφάσεις και παρεμβάσεις, μόνο αυτές, που δεν θα καταστρέψουν το νησιά μας και μάλιστα χωρίς επιστροφή. Η Ελευσίνα ήταν ιερή και όμορφη. Καταστράφηκε ανεύθυνα. Ήδη σε πολλές περιοχές του κόσμου οι κάτοικοι διαδηλώνουν για να μπουν όρια. Ας το σκεφτούμε και εμείς πριν είναι αργά.
Υπερδόμηση – υπερτουρισμός
Σε ένα νησί όπως η Σίφνος δεν μπορούν να χτίζονται παντού τουριστικές επενδύσεις, η δόμηση πρέπει να περιοριστεί και να είναι κυρίως μέσα και γύρω από τους οικισμούς (αναγκαίος άμεσα ο σχεδιασμός), για να καλύπτει κυρίως τις ανάγκες των κατοίκων. Έχουμε ξεπεράσει τις αντοχές κοινωνίας και φύσης, θα είναι αργά σε 4-5 χρόνια. Η υπερδόμηση μετατρέπεται σε απειλή. Η μαζική δόμηση δεν προσφέρει έσοδα στην τοπική κοινωνία παρά προσωρινά. Οι επιπτώσεις όμως θα μείνουν στν τοπική κοινωνία: απορρίμματα, πρόβημα με νερό, χιλιάδες αυτοκίνητα παντού, επέκταση των δικτύων (καλώδια ρεύματος, λάστιχα νερού, σκουπίδια, δρόμοι), απώλεια του μέτρου.
Ένα τοπίο κατετραμμένο υποσκάπτει το μέλλον του νησιού. Η κλιματική κρίση θα αλλάξει σύντομα και τον τουρισμό, τουλάχιστον τον μαζικό τουρισμό του καοκαιριού. Αυτό λογικά θα σήμαινε να τεθεί τέλος σε νέες τουριστικές κατασκευές εκτός οικισμών – αφού σε μερικά χρόνια ο μαζικός τουρισμός του καλοκαιριού θα έχει μειωθεί δραστικά και δεν θα υπάρχουν αρκετοί πελάτες για όσα χτίζονται ήδη σήμερα.
Σε διεθνή φόρα συζητιέται πλέον η στροφή προς τον “τουρισμό δροσισμού”. Οι υψηλές θερμοκρασίες του καλοκαιριού και οι μεγάλες πυρκαγιές φαίνεται να επηρεάζουν ήδη τον τουρισμό τους καυτούς μήνες προς τη Μεσόγειο και να στρέφει τους τουρίστες προς πιο δροσερές περιοχές. Η έλλειψη νερού θα κάνει το πρόβλημα πιο εκρηκτικό. Σε ελάχιστα χρόνια θα έχουμε πιο πολύ τουρισμό άνοιξη και φθινόπωρο αλλα πολύ λιγότερο Ιούλιο και Αύγουστο.
Η μεγάλη εξάρτηση της τοπικής οικονομίας από τον τουρισμό (προϊόντα και υπηρεσίες) και η εισαγωγή σχεδόν όλων των αγαθών (τρόφιμα, συσκευές, έπιπλα) εγκυμονούν κινδύνους για την οικονομία και την κοινωνία (κατάρρευση της τοπικής οικονομίας, επισιτιστική ανασφάλεια, απώλεια θέσεων εργασίας και εισοδήματος για πολλούς ανθρώπους, αύξηση των τιμών) σε περίπτωση που τα νησιά των Κυκλάδων δεν προσαρμοστούν εγκαίρως στις νέες συνθήκες και στην οικονομία που προκαλεί η επιταχυνόμενη κλιμα
Η Σίφνος έχει το πλεονέκτημα ότι πέρα από το μαζικό τουρισμό, προσελκύει πολλούς που ενδιαφέρονται για τα μονοπάτια, ενώ μπορεί να αυξήσει το ενδιαφέρον για οικοτουρισμό και αγροτουρισμό εκτός καλοκαιριού. Αυτό που ξέραμε σε λίγα χρόνια δεν θα υπάρχει, αυτό που μπορεί να υπάρξει θέλει μεγάλη προετοιμασία, σε πολλά επίπεδα.
Πολύ σημαντικό είναι να καθοριστούν χρήσεις γης, να μείνει παραγωγική γη για γεωργική και εκτατική κτηνοτροφική δραστηριότητα αλλά και να παραμείνει ακέραιη η περιοχή Νατούρα προς όφελος της τοπικής οικονομίας.
Ο πραγματικός πλούτος βρίσκεται στην διατήρηση της φύσης
Η φυσική περιοχή διατηρώντας την υψηλή φυσική αξία της μπορεί να προσφέρει με άλλους τρόπους έσοδα για την τοπική οικονομία, πχ μέσω ξεναγήσεων, οικολογικής έρευνας, αντισταθμιστικών εσόδων για ντόπιους που έχουν κάποιες περιουσίες μέσα σε αυτήν, και κυρίως με ενίσχυση της οικολογικής καλλιέργειας και του οικο-αγροτουρισμού.
Η κλιματική κρίση και οι επιπτώσεις της στα νησιά, στην οικονομία, τον τουρισμό και την κοινωνία
Η περιοχή της Μεσογείου παρουσιάζει μεγαλύτερη αύξηση της μέσης θερμοκρασίας σε σύγκριση με άλλες περιοχές του πλανήτη. Η παγκόσμια κλιματική κρίση επιταχύνεται και η έντασή της στη Μεσόγειο είναι ακόμα μεγαλύτερη. Η μέση θερμοκρασία της θάλασσας ανεβαίνει επικίνδυνα και μεταξύ άλλων προκαλεί επικίνδυνα ακραία καιρικά φαινόμενα, όπως αυτά στην Ιταλία, την Ιταλία, τη Λιβύη, την Ελλάδα, ενώ η ανομβρία εντείνει τα ήδη μεγάλα προβλήματα στα νησιά. Θα είναι η προσωρινή κατάσταση έκτακτης ανάγκης για το νερό πιο μόνιμη πλέον; Πολύ πιθανόν, παρά τις αφαλατώσεις, τις επιπτώσεις των οποίων μάλλον υποτιμάμε (οικονομικές, περιβαλλοντικές, ποιότητας νερού). Υπάρχει όμως και αυξημένος κίνδυνος διάβρωσης στην παράκτια ζώνη και στα εδάφη. Η υγεία των πιο ευάλωτων και αυτών που εργάζονται στην ύπαιθρο κινδυνεύει.
Η κατάρρευση της ξερολιθιάς ενώ την ίδια στιγμή γεμίζει το νησί κτίρια θα αφήσει το νησί χωρίς άμυνες απέναντι σε καταιγίδες και άλλα ακραία καιρικά φαινόμενα (υδρο- και ανεμο-στρόβιλους), ενώ οι χτισμένες πλέον παράκτιες περιοχές δεν κινδυνεύουν μόνο από τσουνάμι όπως αυτό από τον σεισμό του 1956 αλλά και από διάβρωση και ακραία φαινόμενα στην παράκτια ζώνη λόγω της ανόδου της μέσης θερμοκρασίας της θάλασσας.
Στη θάλασσα γύρω από τη Σίφνο, που ασχοληθήκαμε συστηματικά, κάνουν έντονη την παρουσία τους νέα είδη ψαριών από άλλες κλιματικές ζώνες, όπως ο λαγοκέφαλος, η αγριοσάλπα (γερμανοί) και το λιονταρόψαρο, που έρχονται τα προστεθούν σε προβλήματα όπως η μείωση των λιβαδιών ποσειδωνίας από τις άγκυρες σκαφών. Παρόμοιες όμως πληροφορίες έρχονται πλέον από τα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων και των Δωδεκανήσων,
Μια πιο ισορροπημένη οικονομία είναι όρος επιβίωσης για τα νησιά
Να δούμε την οικονομία των νησιών μέσα στο νέο πλαίσιο που διαμορφώνει η κλιματική κρίση και η αναμενόμενη επίπτωση στον τουρισμό
Ένα βασικό ζήτημα είναι η ανάπτυξη εναλλακτικών λύσεων στο σημερινό μοντέλο, υιοθετώντας νέα προσέγγιση:
-
μικρότερος αριθμός τουριστών που θα έρχεται κυρίως άνοιξη και φθινόπωρο και αναζητεί άλλες “εμπειρίες”,
-
σχεδιασμένες δραστηριότητες και τομείς, εκτός του τουρισμού, που θα δώσουν στους ντόπιους το εισόδημα που χρειάζονται όχι από την πώληση της γης, την υπερεκμετάλλευση της φύσης και της πολιτιστικής κληρονομιάς, αλλά από ένα νέο παραγωγικό παράδειγμα.
Μπορούμε ακόμα – για πόσο όμως; – να διαμορφώσουμε στα νησιά μια νέα οικονομία που θα προστατεύει μακροπρόθεσμα τους φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους, θα εστιάζει στην πράσινη και κοινωνική καινοτομία και θα δίνει έμφαση σε λύσεις βασισμένες στη φύση που γεφυρώνουν την υπάρχουσα τοπική παραδοσιακή εμπειρία, τις αξίες και τη γνώση με τη νέα οικολογική και κοινωνική επιστημονική, πολιτιστική και τεχνολογική γνώση, επωφελούνται από καλές πρακτικές άλλων παρόμοιων περιοχών και θα κάνουν χρήση των κατάλληλων χρηματοδοτικών εργαλείων για τη μετάβαση χωρίς να αφήνουν κανέναν και καμία πίσω.
Η μεγάλη εξάρτηση της τοπικής οικονομίας από τον τουρισμό (προϊόντα και υπηρεσίες) και η εισαγωγή σχεδόν όλων των αγαθών (τρόφιμα, συσκευές, έπιπλα) εγκυμονούν κινδύνους για την οικονομία και την κοινωνία (κατάρρευση της τοπικής οικονομίας, επισιτιστική ανασφάλεια, απώλεια θέσεων εργασίας και εισοδήματος για πολλούς ανθρώπους, αύξηση των τιμών) σε περίπτωση που τα νησιά των Κυκλάδων δεν προσαρμοστούν εγκαίρως στις νέες συνθήκες και στην οικονομία που προκαλεί η επιταχυνόμενη κλιματική κρίση.
