Σεπ 09 2022
0

Άνεμος Ανανέωσης: καταγραφή και συγκέντρωση τοπικών σπόρων και τοπικής γνώσης καλλιέργειας τους στη Σίφνο

By | Δράσεις | No Comments

του Νίκου Χρυσόγελου

πρόεδρου της ΔΕ του ΑΝΕΜΟΥ ΑΝΑΝΕΩΣΗΣ,

π. ευρωβουλευτή

Σε αντίθεση με την επικρατούσα αντίληψη, τα νησιά είχαν αφθονία φρούτων και προϊόντων διατροφής. Υπάρχουν ακόμα πολλές ποικιλίες που διασώζονται χάρη στην δουλειά κυρίως μερικών γεωργών ή ανθρώπων που κατανοούν τη σημασία της διατήρησης αυτού του γενετικού πλούτου. Σήμερα αυτή η προσπάθεια αποκτάει νέες διαστάσεις στο πλαίσιο

  • της στρατηγικής για τη βιοποικιλότητα (που αφορά και την βιοποικιλότητα των ειδών που καλλιεργούνται – γενετική ποικολότητα τοπικών σπόρων),
  • της βιώσιμη διαχείριση του φυσικού πλούτου,
  • της ενίσχυσης της ανθεκτικότητας απέναντι σε κρίσεις και κινδύνους (διατροφική κρίση, κλιματική καταάρρευση)
  • μιας ανθεκτικής και βιώσιμης – οικολογικής γεωργίας
  • της διατήρησης και βελτίωσης της υγείας και της πραγματικής ευημερίας των ανθρώπων καθώς και της υγιούς γήρανσης,
  • της δημιουργίας νέων πράσινων επαγγελμάτων, ιδιαίτερα στην περιφέρεια και σε τοπικό επίπεδο.
Δυστυχώς σήμερα τα τοπικά είδη είναι παραγνωρισμένα και συχνά άγνωστα. Είναι δεδομένο – όχι μόνο λόγω ανεπάρκειας ποσοτήτων αλλά και αλλαγής καθημερινών συνηθειών αλλά και της άγνοιας που υπάρχει – ότι τα περισσότερα είδη που τρώμε στα νησιά είναι εισαγώμενα και μάλιστα συχνά από πολύ μακριά, με σημαντικό οικολογικό και κλιματικό-ενεργειακό κόστος. Πόσοι έχουν αναζητήσει για παράδειγμα ξερικά καρπούζια, πεπόνια, ξυλάγκουρα, μπουρνέλες, αμύγδαλα, τοπικές ποικιλίες σταφυλιών, άνυδρα σύκα και άλλα στις καλοκαιρινές διακοπές τους; Πόσοι έχουν φάει τοπική (και όχι εισαγώμενη) φάβα, ρεβύθια, αμπελοφάσουλα;

Η σημασία της ανάδειξης τοπικών ποικιλιών είναι μέρος όχι μόνο μιας ανθεκτικής και περιβαλλοντικά σωστής γεωργίας αλλά και των τοπικών πολιτισμών, αυτών που αφορούν τοπική κουζίνα αλλά και γενικότερα. Ανήκει στους πολιτισμούς, την ιστορία και τις παραδόσεις όλου του πλανήτη μια εξαιρετική κληρονομιά φρούτων, λαχανικών (αλλά και κατά προέκταση φυλών ζώων, τυριών, ψωμιών, γλυκών και αλλαντικών).

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο υπάρχουν πολλές προσπάθειες για την ανάδειξη και προστασία αυτού του πλούτου ειδών που προσαρμόστηκε στις τοπικές κλιματικές και εδαφικές συνθήκες μέσα από την καλλιέργεια τους για χιλιάδες χρόνια και επιλογές που έγιναν στο πεδίο, στη φύση και όχι σε εργαστήρια. Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες με την οποία συνεργάστηκα στη διάρκεια της θητείας μου ως ευρωβουλευτής ήταν αυτή του κινήματος SLOW FOOD και της δημιουργίας της Κιβωτού των Γεύσεων με την καταγραφή και ένταξη (τότε) 1000 τοπικών ειδών, που σήμερα έχουν ξεπεράσει τα 5778, από 150 χώρες, με 670 είδη να έχουν αξιολογηθεί από το Slow Food. Η Κιβωτός των Γεύσεων δημιουργήθηκε για να διασώσει είδη και γεύσεις  που κινδυνεύουν με εξαφάνιση μέσα σε λίγες γενεές, αν και επιβίωσαν για εκατοντάδες ή και χιλιάδες χρόνια.
Αναμνήσεις από σχετικά πρόσφατες εποχές
Δεν είναι μόνο οι παιδικές αναμνήσεις μιας παλιότερης εποχής. Τα φρούτα αυτά στα νησιά είναι “άφθονα” και σε πολλά κείμενα λογοτεχνών με καλοκαιρινές ιστορίες. Διαβάζοντας τα βιβλία που δίνονταν στα τέλη του 19ου αιώνα στα σχολεία, συναντάμε με έκπληξη πληροφορίες για εξαγωγές τρομίμων και ειδών όπως μπαμπάκι και μετάξι από νησιά μας προς άλλες περιοχές. Επίσης, σε λογοτεχνικά βιβλία παλιότερων εποχών συναντάμε αναφορές στα τοπικά φρούτα που “ήταν σε αφθονία και οι νησιώτες το προσέφεραν στους επισκέπτες τους” και «δεν ήξεραν τι να κάνουν τα πολλά φρούτα του καλοκαιριού»!
Όμως, τα φρούτα στα νησιά ήταν αυτά που παράγονταν εκεί επί τόπου κυρίως, ανάλογα με το νησί ή μεταφέρονταν από γειτονικά νησιά, πχ στη Σίφνο πεπόνια από τη Μήλο ή μανταρίνια και πορτοκάλια από τη Χίο.
Καλοκαίρι λοιπόν στα νησιά με πολλά σταφύλια και σύκα διαφορετικών ποικιλιών, άνυδρα ή σχεδόν άνυδρα καρπούζια και πεπόνια, κορόμηλα και τα θαυμάσια αλλά και τα – μάλλον άγνωστα για τους πολλούς – άγρια δαμάσκηνα, τις μπουρνέλες, κάτι υπέροχα αρωματικά βερύκοκα που ωριμάζουν τέλη Ιουλίου, αρχές Αυγούστου, αλλά και ξυνόμηλα και κοντούλες. Το φθινόπωρο μανταρίνια – χιώτικα αρωματικά με πολλά κουκούτσια, κάποια πορτοκάλια και πολλά ρόδια. Χωρίς να ξεχάσουμε τις ντόπιες ξερικές ντομάτες και μελιτζάνες, κολοκύθια, πικράγγουρα – ξυλάγγουρα.
Αλλά σχεδόν κάθε εποχή είχε τα δικά της φρούτα ή μπορούσαν οι άνθρωποι να διατηρήσουν φρούτα του καλοκαιριού ακόμα και μέχρι τα Χριστούγεννα, χωρίς να έχουν τότε καταψύκτες ή ψυγεία, τόσο με γλυκά και μαρμελάδες που έκαναν αλλά και φρέσκα με κάποιες παραδοσιακές τεχνικές διατήρησής τους που ακολουθούσαν.
Όταν μιλάμε για ντόπιες ποικιλίες και γενετικό πλούτο είναι για αυτές τις γεύσεις, τα αρώματα και είδη που σιγά σιγά χάνονται. Και γινόμαστε πιο φτωχοί καταναλώνοντας στα νησιά ντομάτες από το Βέλγιο, μήλα από Χιλή και σύκα από ποτιστικές καλλιέργειες.
Η προσπάθεια διάσωσης σε τράπεζες σπόρων μόνο είναι ένα βήμα αλλά δεν επαρκεί
Ενδιαφέρουσες προσπάθειες υπάρχουν και στη χώρα μας, τόσο με εθελοντικές πρωτοβουλίες συγκέντρωσης ή ανταλλαγής σπόρων, δημιουργίας “τραπεζών σπόρων” ή επιστημονικών προγραμμάτων καταγραφής τους από οργανώσεις, πανεπιστήμια και τοπικές πρωτοβουλίες. Η κλίμακα είναι όμως ακόμα μικρή και δεν έχει προκαλέσει μια μαζική στροφή σε νέες πρακτικές.
Πολύ σημαντική είναι όμως παράλληλα και η μεταφορά και διάσωση της εμπειρίας και γνώσεων στο τοπικό επίπεδο, διότι η πλούσια αυτή γνώση και εμπειρία χάνονται. Πώς διατηρούσαν αυτόν τον πλούτο δέντρων στα νησιά και μάλιστα πολλά από αυτά – μεταξύ άλλων και η Σίφνος – μπορούσαν να κάνουν και εξαγωγές σε άλλα μέρη;
Ακόμα και στη γλώσσα είχε επιβιώσει η κατανόηση της διαφοράς μεταξύ τοπικών ποικιλιών και φυλών ζώων (πχ στη Σίφνο την αγελάδα της Κέας – ίσως κάποια τελευταία ζώα να υπάρχουν ακόμα, αλλά γενικά το είδος θεωρείται εξαφανισμένο – τις ονόμαζαν οι “παλιές” διαχωρίζοντας τις από τις ολλανδικές φυλές).
Σε κάποια νησιά ονομάζουν ένα από τα είδη αμυγδαλιάς “καρυδάκι” ή “καρύδι”, ίσως και γιατί το είδος αυτό δέντρου παράγει σκληρά αμύγδαλα, και μεγάλα, σαν καρύδια, που είναι πιο ανθεκτικά απέναντι σε πουλιά που τρώνε εύκολα τα “αφράτα”.
Παλαιότερα στη Σίφνο, σύμφωνα με μαρτυρίες υπήρχαν 3 ποικιλίες βαμβακιού και μάλιστα στα τέλη του 19ου αιώνα και αρχές του 20ου η Σίφνος εξήγαγε μπαμπάκι και εισήγαγε νήματα για παραγωγή ρούχων. Όπως επισης, καλλιεργούσε μαύρο σουσάμι, τοπικές ποικιλίες σιταριού και κριθαριού, ρεβύθια – γιαυτό και η περίφημη ρεβυθάδα και οι ρεβιθοκεφτέδες, φάβα (από λαθούρι) κ.ά.
Μεγάλη σύγχυση υπάρχει, σήμερα, στις ονομασίες διαφόρων ειδών, όπως για παράδειγμα η μπουρνέλα που στα νησιά, όπως η Σίφνος ευδοκιμεί και απλώνεται εύκολα και μπορεί να μπολιαστεί, που μάλλοιν είναι είδος άγριου δαμάσκηνου με πολλές ευεργετικές και θεραπευτικές ιδιότητες. Σήμερα πολύ σπάνια θα το βρεις σε κάποιο μαγαζί ή έστω και σε σπίτια. Ανήκει στην πολύ ευρύτερη οικογένεια των “prunus”, όπως και οι αμυγδαλιές, τα κεράσια, τα κορόμηλα και τα δαμάσκηνα. Μπορούν να μπολιαστούν και να δώσουν κι άλλα φρούτα. Είναι νόστιμα τα φρούτα αυτά, έχουν φλούδα σκληρή σε σκούρα μπλε-μωβ απόχρωση, κάνουν πολύ καλό στην υγεία  – οι πληροφορίες για τις ευεργετικές ιδιότητές τους αναφέρονται και σε επιστημονικά βιβλία προηγούμενων εποχών. Το φρούτο παραμένει σχετικά άγνωστο – μάλλον λίγοι/ες το έχουν δοκιμάσει, αν και θα μπορούσε να είναι ένα πολύ διαδεδομένο φρούτο του καλοκαιριού σε αφθονία ακόμα και στα πιο άγονα νησιά και χωρίς ιδιαίτερο κόπο. Δεν χρειάζεται λιπάσματα και φυτοφάρμακα και είναι εξαιρετικά ανθεκτικό δέντρο. 
Προς ένα βιώσιμο μέλλον με σχέδιο, ρεαλισμό και όραμα
Είναι η ώρα, λοιπόν, να ενθαρρύνουμε:
– την ανοικτή έρευνα, συμπεριλαμβανομένης της σημασίας καταγραφής και μεταφοράς της εμπειρίας και γνώσης σε τοπικό επίπεδο,
– την αλλαγή συμπεριφορών και πρακτικών (συνήθειες, προτιμήσεις, καλλιέργειες, κα)
– τον διάλογο μέσα στις τοπικές κοινωνίες αλλά και με ερευνητικούς, επαγγελματικούς και περιβαλλοντικούς φορείς,
– την υιοθέτηση νέων πολιτικών, πρακτικών αλλά και εργαλείων στήριξης των αναγκαίων αλλαγών.
Την εποχή της κλιματικής κρίσης και της επερχόμενης διατροφικής, καθώς και της υπερβολικής τουριστικής πίεσης σε πολλά από τα νησιά μας, πρέπει να ξαναδούμε σοβαρά την γεωργία και τα τρόφιμα.
Μεταξύ άλλων χρειάζεται να δούμε
– πώς θα αναπτυχθεί ξανά η παραγωγή ειδών διατροφής, ιδιαίτερα φρούτα, λαχανικά ώστε να μειωθει η μεγάλη εξάρτηση απο εισαγωγές
– πώς θα διατηρήσουμε αλλά και θα επεκτείνουμε την (βιολογική) καλλιέργεια ανθεκτικών τοπικών ποικιλιών
– τι τρώμε και τι ζητάμε από τους παραγωγούς
– πώς αναπτύσσουμε καινούργια μοντέλα συνεργασίας παραγωγών και καταναλωτών που αξιοποιούν την τοπική εμπειρία
– πώς θα συντηρηθεί το δίκτυο ξερολιθιάς γιατί αν καταρρεύσει θα επελθει ερημοποίηση, θα μειωθούν δραματικά τα μικρά οικοσυστήματα που αναπτύσσονται χάρη σε αυτές (φυτά, έντομα, μικρά ζωάκια) και θα μείνουμε χωρίς άμυνα απέναντι στα ακραία καιρικά φαινόμενα που συνδέονται με την επιταχυνόμενη κλιματική κρίση,
– πώς η προστασία κι αποκατάσταση των νησιωτικών οικοσυστημάτων και της βιοποικιλότητας αλλά και του εδάφους συνδέεται με την ανάκαμψη της γεωργικής παραγωγής μέσα στο σημερινό οικονομικό πλαίσιο.
Συγκέντρωση σπόρων, τοπικών γνώσεων και εμπειριών στη Σίφνο
Έχουμε ξεκινήσει μια ενδιαφέρουσα τέτοια εθελοντική αλλά ελπίζω μακροχρόνια κι αποτελεσματική, ολοκληρωμένη προσπάθεια στη Σίφνο ψάχνοντας το θέμα από τις διαφορετικές όψεις του. Αναζητούμε πρώτα να καταγράψουμε τοπικές ποικιλίες, να μελετηθούν, να ενθαρρυνθεί η έρευνα, να στηριχθούν όσοι/όσες θελήσουν να καλλιεργήσουν για δική τους χρήση ή και για εμπορικούς λόγους παρόμοια είδη.
Στο πλαίσιο και της 2ης ημερίδας “Βιώσιμη Διαχείριση Φυσικών Πόρων” που διοργανώνουμε,  στο πλαίσιο 2 προγραμμάτων, του COSME – GRAPE και του SMILO – MED, ο Άνεμος Ανανέωσης, Αγροτικός Μελισσοκομικός Συνεταιρισμός και Πολιτιστικός Σύλλογος Σίφνου και η Επιτροπή Βιώσιμης Διαχείρισης Φυσικών Πόρων Σίφνου, στις 21 Σεπτεμβρίου, το απόγευμα 18.00, στο Πολιτιστικό Κέντρο στον Αρτεμώνα, θα συζητηθούν:
– η καλλιέργεια τοπικών σπόρων, δέντρων και αρωματικών φυτών στη Σίφνο και γενικότερα στον νησιωτικό χώρο,
– η διατήρηση της γονιμότητας του εδάφους, η προστασία από την διάβρωση την εποχή της κλιματικής κρίσης καθώς και
– ο ρόλος της κοινωνικής οικονομίας στην γεωργία.
Στην ενότητα αυτή θα δοθεί ο λόγος στους ίδιους τους αγρότες και μελισσοκόμους του νησιού και τον Αγροτικό Μελισσοκομικό Συνεταιρισμό, ώστε να συζητηθούν θέματα καλλιέργειας τοπικών ειδών.
Θα συγκεντρωθούν, επίσης, παραδοσιακοί σπόροι και πληροφορίες για σοφές παραδοσιακές πρακτικές καλλιέργειας και εμβολιασμών δέντρων που μπορούν να συμβάλλουν σε ένα βιώσιμο μέλλον για τη γεωργία στην σύγχρονη εποχή, ιδιαίτερα όσον αφορά στην διατροφική ασφάλεια και την αντιμετώπιση των επιπτώσεων από την κλιματική κρίση στα νησιά.
Αυτή η συζήτηση και η δράση δεν πρέπει να είναι μόνο στο πλαίσιο ρομαντικών αναμνήσεων μιας εποχής που έφυγε αλλά η βάση για μια πραγματική πράσινη ανάκαμψη (greenrecovery) της ελληνικής κοινωνίας και της οικονομίας, ιδιαίτερα στα νησιά και μικρούς τόπους. Είναι σημαντικό να δώσουμε εκ νέου έμφαση στην προστασία των τοπικών ποικιλιών ειδών που ήταν προσαρμοσμένα στο τοπικό οικοσύστημα και κλίμα καθώς και στην ανάπτυξη μιας οικολογικής_γεωργίας που ήταν δεδομένη στα νησιά παλιότερα και τώρα επανέρχεται στο κέντρο της πολιτικής συζήτησης ως προς το μέλλον της γεωργίας στην ΕΕ στο πλαίσιο της στρατηγικής #farm2fork (“από το χωράφι στο πιάτο”) αλλά και της περιβαλλοντικής και κλιματικής πολιτικής καθώς και ενός μοντέλου βιώσιμου τουρισμού που ενισχύει την τοπική οικονομία, δεν αυξάνει απλώς τις εισαγωγές.

Η πρωτοβουλία κάθε ατόμου αλλά και συλλογικοτήτων κάνει τη διαφορά

Ο τουρισμός συνεισφέρει σε εισοδήματα στα νησιά (κι όχι μόνο), αλλά έχει αυξήσει κατακόρυφα τις εισαγωγές, μεταξύ άλλων τροφίμων και φρούτων, ενώ σε πολλές περιπτώσεις έχει οδηγήσει σε εγκατάλειψη της αγροτικής δραστηριότητας. Αυτό σκεφτόμουν στις διακοπές μου μερικά χρόνια πριν όταν άρχισα να ευαισθητοποιούμαι για τα τοπικά είδη. Και όμως, και τότε και σήμερα μαζεύω πεντανόστιμα φρούτα από τους κήπους και τα χωράφια της οικογένειας για να φάμε διότι μερικοί άνθρωποι παλιότερα φρόντιζαν να μπολιάζουν παντού αγριαπιδιές ή και μπουρνελιές και άλλα δέντρα δημιουργώντας μια αφθονία φρούτων που επαρκούσε για την τοπική κοινωνία ολόκληρο το χρόνο. Ακόμα και σήμερα μαζεύω και τρώω μπουρνέλες, το “άγνωστο φρούτο” (είναι πολύ θρεπτικό άγριο δαμάσκηνο), σύκα, σταφύλια, αχλάδια. Και ας μην είμαι αγρότης.

Υπάρχουν πολλά διαφορετικά τοπικά φρούτα και λαχανικά αλλά μπορεί να υπάρξουν και σημαντικές παραγωγές για τις τοπικές ανάγκες, επαν-επενδύοντας στις τοπικές και γευστικές ποικιλίες (δεκάδες τα είδη σταφυλιών και σύκων), ξερικά είδη που είναι προσαρμοσμένα στο περιβάλλον των νησιών (από μικρά ντοματάκια μέχρι καρπούζια και πεπόνια), φραγκόσυκα κα. Εγώ πάντως ως επισκέπτης του νησιού από όπου κατάγομαι τα απόλαυσα όλα αυτά και συνεχίζω να τα απολαμβάνω και να ενισχύω όσο μπορώ αυτές τις προσπάθειες.

Η σημασία των τοπικών ειδών οπαραμένει στο περιθώριο των ελληνικών πολιτικών για τη γεωργία αλλά και της έρευνας ενώ οι τοπικές ποικιλίες έχουν εκτοπιστεί.  Παρά τις σημαντικές ενισχύσεις από την ΕΕ για τη γεωργία, ελάχιστο ενδιαφέρον υπάρχει ακόμα και σε επίπεδο έρευνα για τοπικές ποικιλίες δενδροκομικών και κηπευτικών, όπως φαίνεται και από τον κατάλογο των προωθούμενων ποικιλών ανά περιοχή στην Ελλάδα http://www.minagric.gr/…/enimerosiproothisigeorproionton

Επίσης, ο τουρισμός με τη μορφή που αναπτύσσεται ανταγωνίζεται αυτές τις δραστηριότητες, που είναι σημαντικές για την διατροφική ασφάλεια και την διατροφική κουλτούρα, το περιβάλλον και την τοπική οικονομία, με πολλούς τρόπους. Ένα διαφορετικό μοντέλο τουρισμού, πιο βιώσιμο, θα ενθάρρυνε τις συνέργιες τουρισμού, τοπικής παραγωγής και προστασίας περιβάλλοντος προς όφελος όλων και θα βελτίωνε και τα εισοδήματα των γεωργών και ενός πλήθους επαγγελμάτων που μπορούν να αναπτυχθούν στο πλαίσιο ενός μοντέλου βιώσιμης γεωργίας. Δεν μπορεί να αντιμετωπίζουμε όλη τη γη ως οικόπεδο, μπορούμε αντιθέτως να ενισχύσουμε το μοντέλο αγροκτημάτων που είναι επισκέψιμα και οι ενδιαφερόμενοι συμμετέχουν και στην καλλιέργεια και στην συγκομιδή, δίκτυο μαγαζιών που προσφέρουν μόνο τοπικά προϊόντα, τοπική έρευνα και διαμόρφωση στρατηγικής για την ανθεκτικότητα μέσα από την (βιο)ποικιλότητα και στα καλλιεργούμενα είδη. Παρόμοιες καλές πρακτικές υπάρχουν και αποδίδουν. Επίσης, φεστιβάλ γαστρονομίας όπως αυτόπουοργανώνεται στη Σίφνο μπορεί να αποτελέσουν καλή βάση για επανεξοικείωση των ανθρώπων στον πλούτο των τοπικών ποικιλιών και ειδών που έκαναν νόστιμη την κουζίνα, το φαγητό, γιατί ήταν και νόστιμες, γευστικές οι …πρώτες ύλες. Γιαυτό και φέτος συνεργαστήκαμε με τον Πολιτιστικό Σύλλογο Σίφνου για να ενταχθεί η ημερίδα και η συζήτηση για τις τοπικές ποικιλίες, τα τοπικά είδη και την τοπική αγροτική δραστηριότητα (21/9/2022) με το Φεστιβάλ Κυκλαδικής Γαστρονομίας “Νίκος Τσελεμεντές’ που οργανώνεται ξανά στις 22-24 Σεπτεμβρίου στον Αρτεμώνα, Σίφνου. Ελάτε και στα δύο.

Δύσκολη προσπάθεια για προστασία και ανάδειξη αυτού του πλούτου ειδών που έχουμε σε τοπικό επίπεδο αλλά νομίζω το ενδιαφέρον αυξάνεται. Η προσπάθεια αφιερώνεται στο φίλο και εξαιρετικό άνθρωπο και γιατρό της Σίφνου Θωμά Γοζαδίνο, που είχε δείξει εξαιρετικό ενδιαφέρον και οικολογική ευαισθησία για το θέμα, καλλιεργούσε και συγκέντρωνε (και για να μου δώσει) τοπικούς σπόρους από τους γεωργούς κυρίως της Πουλάτης στη Σίφνο. 

Φωτογραφίες: Νίκος Χρυσόγελος

 

Σεπ 09 2022
0

ΑΝΕΜΟΣ ΑΝΑΝΕΩΣΗΣ και Δήμος ΣΙΦΝΟΥ συμμετέχουν στο πρόγραμμα GRAPE: Ο ρόλος της κοινωνικής οικονομίας στην πράσινη μετάβαση σε μικρούς τόπους

By | Δράσεις | No Comments

GRAPE – Local Social Green Resilience Action Plans for small and peripheral territories

Οι προκλήσεις της εποχής μας είναι πολύ μεγάλες. Από την μία προβλήματα όπως η κλιματική και η οικολογική κρίση και η ανάγκη αλλαγών ώστε να προστατέψουμε το κλίμα και τα οικοσυστήματα διαφορετικά ο κίνδυνος για την ανθρωπότητα είναι άμεσος. Από την άλλη οι δομές που έχουμε αναπτύξει στην οικονομία και στην κοινωνία δεν ανταποκρίνονται στις ανάγκες αλλαγών. Μικρά νησιά και μικροί τόποι γενικότερα έχουν ακόμα μεγαλύτερες δυσκολίες αφού δεν έχουν τους οικονομικούς, ανθρώπινους πόρους και τις δομές για να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες και να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις, να βελτιώσουν την ανθεκτικότητά τους απέναντι σε κρίσεις και κινδύνους.

Το πρόγραμμα «GRAPE – Τοπικά Σχέδια Δράσης Κοινωνικής Πράσινης Ανθεκτικότητας για μικρές και περιφερειακές περιοχές» “GRAPE – Local Social Green Resilience Action Plans for small and peripheral territories” είναι ένα ευρωπαϊκό έργο που που στοχεύει να βοηθήσει μικρούς τόπους.

Στο πρόγραμμα υμμετέχουν η Σίφνος, η πόλη Mirabella της Σικελίας, το Malegno της Β. Ιταλία, το Bonares από την Ισπανία μαζί με δύο ευρωπαϊκά δίκτυα, το Ευρωπαϊκό Δίκτυο δημόσιων φορέων και επιχειρήσεων κοινωνικής οικονομίας (REVES) και το περιφερειακό δίκτυο συνεταιρισμών (FAECTA) και δίπλα τους υποστηρίζουν με την εμπειρία τους το Ίδρυμα της κοινότητας της Messina – Fondazione di Comunità di Messina (συντονιστής του προγράμματος) για την Mirabella Imbaccari, το Sol.Co. Camunia για το Malegno, η COOPINTE για το Bonares και ο Άνεμος Ανανέωσης / Wind Of Renewal για τη Σίφνο.

Μέσα από το πρόγραμμα και την συνεργασία οι κοινωνίες αυτές θα διαμορφώσουν ένα σχέδιο για να μπορούν να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις της εποχής, να βελτιώσουν την ανθεκτικότητά τους και την κοινωνική τους οργάνωσή απέναντι σε κινδύνους και κρίσεις, καθώς και να στραφούν προς πράσινες λύσεις αξιοποιώντας τόσο την ευρύτερη εμπειρία της κοινωνικής οικονομίας όσο και γνώσεις και εμπειρίες παραδοσιακής συνεργασίας που έχουν αναπτύξει οι ίδιες στο πέρασμα της ιστορίας.

1. ΣΤΟΧΟΣ

Το έργο στοχεύει στον πειραματισμό της συν-διαμόρφωσης τοπικών σχεδίων για την πράσινη, κοινωνική και ψηφιακή μετάβαση σε τέσσερις μικρές και ευάλωτες περιοχές με τη συμμετοχή φορέων της κοινωνικής οικονομίας. Χάρη στα διδάγματα που θα αντληθούν, θα σχεδιαστεί ένα εργαλείο, το οποίο στη συνέχεια θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και από άλλους παρόμοιους δήμους που επιθυμούν να ακολουθήσουν τον ίδιο δρόμο.

2. ΠΛΑΙΣΙΟ

Η αποτελεσματική ανθεκτικότητα απέναντι στην κλιματική αλλαγή, την πανδημία, την οικονομική και κοινωνική κρίση είναι πρώτα από όλα τοπική.

Στην ΕΕ υπάρχουν περίπου 121.000 μικροί δήμοι (EUROSTAT, LAU2) που βρίσκονται συχνά σε υποβαθμισμένες – απομακρυσμένες – απομονωμένες περιοχές, με ασθενείς χρηματο-οικονομικές δυνατότητες οι ίδιες και πολύ μακριά από βασικές κεντρικές αναπτυξιακές πολιτικές.

Σε αυτές τις περιοχές και δήμους, είναι συχνά οι πρωτοβουλίες της τοπικής κοινότητας και οι φορείς της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας (SSE) που αναλαμβάνουν πρωταρχικό ρόλο στη δημιουργία και διαχείριση οικονομικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων και υπηρεσιών, καθώς η κερδοσκοπική οικονομία έχει αφήσει αυτές τις περιοχές να αναζητούν δικούς δρόμους ή έχει στραφεί σε επικερδείς δραστηριότητες σε άλλες περιοχές στο εξωτερικό. Αλλά και όταν δείχνει ενδιαφέρον για αυτές τις περιοχές συνήθως δεν ταυτίζεται αυτό με τις ανάγκες και την ανθεκτικότητα των μικρών τόπων.

Η κοινωνική και η αλληλεγγύη οικονομία και οι τοπικές κοινότητες μπορούν επομένως να συμβάλουν στην εδαφική ανθεκτικότητα μέσω του πειραματισμού καινοτόμων λύσεων που βασίζονται στην αλληλεγγύη, ενθαρρύνοντας τους τοπικούς ενδιαφερόμενους να συνεργαστούν και να χρησιμοποιήσουν τους δικούς τους πόρους για την αντιμετώπιση τοπικών προκλήσεων. Η τοπική ανθεκτικότητα και η συμμετοχή των τοπικών ενδιαφερομένων είναι οι βασικές έννοιες αυτού του έργου, που μπορεί να καθοδηγήσουν και να ενισχύσουν τις περιβαλλοντικές, ενεργειακές, ψηφιακές, κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές (μεταβάσεις – transitions) των τοπικών κοινοτήτων με έναν φιλόδοξο, συστημικό και βασισμένο στην αλληλεγγύη τρόπο, αναπτύσσοντας τοπικές λύσεις που ανταποκρίνονται στις τοπικές ανάγκες.

3. ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ

Οι μικρότερες περιοχές είναι ένα τέλειο εργαστήριο για να αναδειχθούν μέσα σε εύλογο χρονικό διάστημα οι επιπτώσεις τέτοιων πειραματισμών, την ίδια στιγμή που η διάδοση των καλών πρακτικών είναι ευκολότερη σε αυτή την κλίμακα. Κατά συνέπεια, η κοινοπραξία του έργου αποτελείται από 4 μικρές συμπληρωματικές περιοχές σε 3 χώρες: Mirabella Imbaccari (Σικελία, Ιταλία), Malegno (Βόρεια Ιταλία), Bonares (Ισπανία), Σίφνος (Κυκλάδες, Ελλάδα), μαζί με ένα δίκτυο ευρωπαϊκών δημόσιων αρχών και φορέων της Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας ( REVES ) και ένα περιφερειακό συνεταιριστικό δίκτυο ( FAECTA ).

Για κάθε περιοχή, εκτός από τους αντίστοιχους δήμους, συμμετέχει και ένας οργανισμός Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας: Το Ίδρυμα της Κοινότητας Μεσίνα της Ιταλίας – Fondazione di Comunità di Messina (επικεφαλής εταίρος) στη Mirabella Imbaccari, η Sol.Co. Camunia στο Malegno, η COOPINTE στο Bonares και ο ΑΝΕΜΟΣ ΑΝΑΝΕΩΣΗΣ / Wind Of Renewal για τη Σίφνο, υποστηρίζοντας τον Δήμο στο πρόγραμμα.

4. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

Το έργο θα οργανώνει 3 αποστολές ανταλλαγής εμπειριών και θα προετοιμάσει 4 Τοπικά Σχέδια Δράσης για μια Κοινωνική Πράσινη και Ψηφιακή Μετάβαση.

Το έργο διαρθρώνεται σε τρεις διαφορετικές φάσεις:

  • Στην πρώτη φάση, θα οργανώνονται 3 Αποστολές Κοινωνικής Οικονομίας (SEM) στη Mirabella Imbaccari, στη Σίφνο και στο Μπονάρες, φιλοξενώντας κάθε φορά τους εκπροσώπους όλων των εταίρων. Η κοινοπραξία θα χρησιμοποιήσει μεθοδολογία  μάθησης μέσα από την επικοινωνία παρόμοιων ομάδων και την άμεση ανταλλαγή εμπειριών  (peer learning methodology) καθώς και την μεθοδολογία μελέτης περίπτωσης (case study methodology) για να θέσει τα θεμέλια για τη συνεργασία μεταξύ των εταίρων και των περιοχών.
  • Στη δεύτερη φάση, λοιπόν, θα συμμετέχουν όλοι οι εταίροι για την διαμόρφωση Τοπικού Σχεδίου Δράσης Κοινωνικής Πράσινης Ανθεκτικότητας (Local Social Green Resilience Action Plans) στις 4 περιοχές-στόχους, αξιοποιώντας τις εισροές που αναπτύχθηκαν κατά τη διάρκεια των επισκέψεων και ανταλλαγών (SEM).
  • Η τρίτη φάση του έργου είναι η συν-διαμόρφωση μιας ευρωπαϊκής ψηφιακής εργαλειοθήκης για μικρούς δήμους (European digital toolkit for small municipalities) που ενδιαφέρονται να συνεργαστούν με φορείς της κοινωνικής οικονομίας για την ανάπτυξη συμμετοχικών τοπικών σχεδίων δράσης για κοινωνική, πράσινη και ψηφιακή μετάβαση για την ενίσχυση της εδαφικής ανθεκτικότητάς τους

Τέλος, θα διαμορφωθεί ένα έγγραφο πολιτικής με συστάσεις (recommendation) για την υποστήριξη μικρών περιοχών στη σύνταξη τοπικών σχεδίων ανθεκτικότητας, διδασκόμενη από την εμπειρία του έργου GRAPE.

Ήδη έχει υλοποιηθεί η πρώτη επίσκεψη μελέτης στην Mirabella της Σικελίας με πολύ ενδιαφέροντα πρώτα συμπεράσματα και αποτελέσματα – τόσο για την ίδια την κοινότητα όσο και για τους υπόλοπους εταίρους – ενώ η δεύτερη αποστολή θα πραγματοποιηθεί στη Σίφνο στις 21-23 Σεπτεμβρίου, όπου θα διοργανωθούν και δύο δημόσιες δραστηριότητες,

  • Ημερίδα με θέμα “Bιώσιμη Διαχείριση Φυσικών Πόρων Σίφνου” (21.9, ώρα 18.00-20.30, στο Πολιτιτιστικό Κέντρο Αρτεμώνα Σίφνου). Θα συζητηθούν: “Ο σημαντικός και πολυσύνθετος ρόλος των ξερολιθιών- πολιτισμικός, οικολογικός, κλιματικός, αγροτικός”, “Μικροί υγρόποιοι, βιότοποι της Σίφνου και η σημασία της βιώσιμης διαχείρισής τους”, “Η παραδοσιακή διαχείριση το νερού στη Σίφνο – οι γούρνες και η προσπάθεια αποκατάστασης στο Πέραμα”, “Η γεωργία σήμερα στη Σίφνο, παραδοσιακοί σπόροι και σοφές παραδοσιακές πρακτικές που μπορούν να συμβάλλουν σε ένα βιώσιμο μέλλον για τη γεωργία στην σύγχρονη εποχή”. Η ημερίδα γίνεται σε συνεργασία και με τον Αγροτικό Μελισσοκομικό Συνεταιρισμό και τον Πολιτιστικό Σύλλογο Σίφνου. 
  • Εργαστήριο με θέμα “O ρόλος της κοινωνικής οικονομίας στην πράσινη μετάβαση σε μικρούς τόπους” (22.9, ώρα 17.00-19.30, Ιδρυμα Πρόκου, Απολλωνία). Θα συζητηθούν το πώς από την παραδοσιακή τοπική συνεργατική κουλτούρα κι οργάνωση περνάμε σε μορφές κοινωνικής οικονομίας για να στηρίξουμε την πράσινη μετάβαση μικρών νησιών και περιοχών. Στο εργαστήριο – που είναι ανοικτό – συμμετέχουν εκπρόσωποι των περιοχών από Ελλάδα, Ιταλία και Ισπανία και Ευρωπαϊκών και εθνικών δικτύων συνεταιρισμών και φορέων κοινωνικής οικονομίας, εταίροι του Προγράμματος COSME-GRAPE, που παρουσιάζουν καλές πρακτικές της κοινωνικής οικονομίας στη γεωργία, τις κοινωνικές υποδομές, τον τουρισμό κ.α. από διάφορες περιοχές.

Το πρόγραμμα «GRAPE – Τοπικά Σχέδια Δράσης Κοινωνικής Πράσινης Ανθεκτικότητας για μικρές και περιφερειακές περιοχές» “GRAPE – Local Social Green Resilience Action Plans for small and peripheral territories” συγχρηματοδοτείται από την Επιτροπή της ΕΕ στο πλαίσιο της πρόσκλησης SMP-COSME-2021-RESILIENCE-SEM (Συμφωνία επιχορήγησης αρ. 101074093).  SMP-COSME-2021-RESILIENCE-SEM Call (Grant Agreement n. 101074093).

Σεπ 03 2022
0

Δράσεις στη Σίφνο για την προστασία των ξερολιθιών – Συνέντευξη στο Inside story

By | Δράσεις | No Comments

Η συνέντευξη δημοσιεύθηκε στις 2.9.2022 στο inside story

💎 Κοσμούν ακόμα και τις απότομες πλαγιές των άγονων περιοχών δημιουργώντας πεζούλες που επιτρέπουν την καλλιέργεια· επιπλέον, συμβάλλουν στη διατήρηση της μορφολογίας των ελληνικών νησιών, συγκρατώντας το χώμα που κατεβάζει η βροχή. Oι ξερολιθιές κτίστηκαν με κόπο και ιδρώτα από γεωργούς και κτηνοτρόφους που εδώ και χιλιάδες χρόνια γνωρίζουν τη χρήσιμη αυτή τέχνη, αλλά εκπέμπουν σήμα SOS.
🎤Η Elisabetta Casalotti μίλησε με τον Νίκο Χρυσόγελο, πρόεδρο της κοινωνικής συνεταιριστικής επιχείρησης «Άνεμος Ανανέωσης» και πρώην ευρωβουλευτή των Πρασίνων/Ευρωπαϊκή Ελεύθερη Συμμαχία για μια πρωτοβουλία που έχει ξεκινήσει από τη Σίφνο για τη διάσωσή τους.

👉Για ποιο λόγο κινδυνεύουν να καταρρεύσουν και να αφανιστούν;

👉Η συγκεκριμένη τεχνική είναι μόνο ελληνικό προνόμιο;

👉Τι ρόλο παίζει η κλιματική αλλαγή και η άναρχη τουριστική εκμετάλλευση;

👉Και ποιες ενέργειες θα συμβάλλουν στη διάσωσή τους;

#τουρισμος #περιβαλλον #νησια #insidestory_gr

Σήμα SOS για την ελληνική ξερολιθιά

Αν και βασικός στόχος τους είναι η διευκόλυνση των καλλιεργειών, ακόμα και σε εδάφη με μεγάλη κλίση ή και ελάχιστο χώμα, η οικολογική και πολιτιστική αξία των ξερολιθιών είναι τεράστια. Οι τοίχοι-στολίδια των νησιών όμως απειλούνται με εξαφάνιση, αφού ελάχιστοι είναι πλέον αυτοί που γνωρίζουν πώς να τους κατασκευάζουν και να τους συντηρούν.
[Λεονί Σταφυλά]
Παρασκευή 02 Σεπτεμβρίου 2022

Elisabetta Casalotti

Κοσμούν τις απότομες πλαγιές των άγονων περιοχών δημιουργώντας πεζούλες που επιτρέπουν την καλλιέργεια· επιπλέον, συμβάλλουν στη διατήρηση της μορφολογίας των ελληνικών νησιών, συγκρατώντας το χώμα που κατεβάζει η βροχή. Ωστόσο οι ξερολιθιές, τα μικρά αυτά κομψοτεχνήματα, τα όποια κτίστηκαν με κόπο και ιδρώτα από γεωργούς και κτηνοτρόφους που εδώ και χιλιάδες χρόνια γνωρίζουν τη χρήσιμη αυτή τέχνη, κινδυνεύουν να αφανιστούν.

Οι ξερολιθιές άρχισαν να φθίνουν όταν ο πληθυσμός των νησιών έπαψε σταδιακά να ασχολείται με τη γεωργία και τη κτηνοτροφία, στρέφοντας το ενδιαφέρον του σε πιο κερδοφόρες δραστηριότητες, όπως είναι ο τουρισμός. Εξαφανίζεται έτσι μια τέχνη που μεταδίδεται από γενιά σε γενιά από τους αρχαιότατους χρόνους. Μια τέχνη που χωρίς αμφιβολία απαιτεί κόπο και χειρωνακτική εργασία, καθώς οι ξερολιθιές είναι φτιαγμένες από σκέτες πέτρες «κουμπωμένες» μεταξύ τους, και όχι δεμένες με συνδετικό κονίαμα όπως τσιμέντο ή λάσπη. Οι κατασκευές αυτές κτίζονται σε συνάρτηση με την κλίση του εδάφους και οι μάστορες υπολογίζουν την κατεύθυνση του αέρα, του ήλιου και της βροχής. Σε γενικές γραμμές η λογική είναι να τοποθετούνται στη βάση οι μεγάλες πέτρες και ψηλά οι μικρότερες· η ουσία όμως βρίσκεται στο πλέξιμο της πέτρας. Το σύνολο οφείλει να είναι τόσο καλά δεμένο, ώστε αν δεχτεί φορτίο να αντέξει σαν ένα σώμα.

Η συγκεκριμένη τεχνική δεν είναι βέβαια μόνο ελληνικό προνόμιο. Από τα Βαλκάνια και τις μεσογειακές χώρες μέχρι τις ρυζοκαλλιέργειες της Ινδονησίας, η τέχνη της ξερολιθιάς είναι κοινή.

Σήμερα όμως μια πρωτοβουλία που ξεκινάει από τη Σίφνο και συγκεκριμένα από την κοινωνική συνεταιριστική επιχείρηση «Άνεμος Ανανέωσης» εκπέμπει SOS για τη διάσωση αυτών των ταπεινών, αλλά εξαιρετικά χρήσιμων κατασκευών. Για να μάθω περισσότερα επικοινώνησα με τον Νίκο Χρυσόγελο, πρόεδρο του Άνεμου Ανανέωσης και πρώην ευρωβουλευτή των Πρασίνων/Ευρωπαϊκή Ελεύθερη Συμμαχία. Χημικός και περιβαλλοντολόγος ο ίδιος, έχει αφιερώσει τη ζωή του στην προστασία του περιβάλλοντος και την υπεράσπιση των ανθρώπινων δικαιωμάτων.

Φωτο: Νίκος Χρυσόγελος

Η αγάπη του Νίκου Χρυσόγελου για το νησί ήταν εμφανής σε όλη τη διάρκεια της συνομιλίας μας που, όπως ήταν αναμενόμενο, δεν περιστράφηκε αποκλειστικά γύρω από τις ξερολιθιές, που ήταν η αφορμή για την συζήτησή μας, αλλά εστίασε και σε θέματα που θα μας απασχολήσουν ιδιαίτερα στο μέλλον, όπως η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής καθώς και η δυνατότητα ανάπτυξης ενός βιώσιμου μοντέλου τουρισμού, σε μια χώρα που βασίζει μεγάλο μέρος της οικονομίας της σε αυτήν την δραστηριότητα.

IS: Πριν από λίγες δεκαετίες η αποκατάσταση των ξερολιθιών αποτελούσε μέρος της ρουτίνας των αγροτών, ενώ σήμερα τα περισσότερα από αυτά τα πέτρινα ταπεινά κομψοτεχνήματα αφήνονται στην τύχη τους.

Ν.Χ.: Οι ξερολιθιές είναι μια ιδιαίτερη τεχνική προστασίας του εδάφους, που όμως λαμβάνει υπόψη τη συμπεριφορά και τους δρόμους του νερού· υπάρχει δηλαδή συνεργασία με τη φύση, όχι κόντρα με τη φύση. Από την άλλη είναι κομψοτεχνήματα και έργα τέχνης εκατομμυρίων ανθρώπων, μοιάζουν με τα «κύματα της θάλασσας», αν θέλουμε να θυμηθούμε και τον Φερνάν Μπροντέλ.

Αν και βασικός στόχος τους είναι η διευκόλυνση των καλλιεργειών ακόμα και σε εδάφη με μεγάλη κλίση ή και με ελάχιστο χώμα, η οικολογική και πολιτιστική αξία τους είναι τεράστια. Υπάρχουν κυρίως στα νησιά μας, σε διαφορετική έκταση, αλλά και σε άλλες μεσογειακές χώρες και σε κάποιες ορεινές περιοχές ακόμη και πολύ μακρινές, για παράδειγμα στο Περού.

Ελάχιστοι, πλέον, γνωρίζουν την τεχνική του χτισίματος των ξερολιθιών, που δεν έχει να κάνει με το χτίσιμο ενός οποιουδήποτε τοίχου αλλά είναι ιδιαίτερη. Μοιάζει με χορό που κινητοποιεί όλο το σώμα –μου είχε πει κάποτε ένας φίλος για το χτίσιμο της ξερολιθιάς– το πώς «βλέπει» ο γεωργός την κατάλληλη κάθε φορά πέτρα, πώς την πιάνει, την τοποθετεί, την ταιριάζει και τελικά η ικανοποίηση που νιώθει γιατί μπήκε στη σωστή θέση. Επιπλέον στα διάφορα νησιά του Αιγαίου φαίνεται να έχουν αναπτυχθεί και επί μέρους τεχνικές (π.χ. Άνδρο, Σίφνο, Νάξο κ.ά.).

Τα βασικά χαρακτηριστικά των ξερολιθιών είναι:

  • Χτίζονται για να συγκρατούν το έδαφος και να διατηρούν τη γονιμότητά του, αλλιώς θα διαβρώνονταν από τον άνεμο και το νερό (όπως έχει συμβεί σε περιοχές χωρίς ξερολιθιές ή όπου κατέρρευσαν αυτές) και θα ερημοποιούνταν.
  • Τεχνίτες ήταν κυρίως οι ίδιοι οι γεωργοί. Το χτίσιμο της ξερολιθιάς βασίζεται σε ακατέργαστες πέτρες που υπάρχουν μέσα στο χωράφι, τις οποίες ταιριάζανε μεταξύ τους με μαεστρία, χωρίς άλλο συνδετικό υλικό και επεξεργασία. Αξιοποιούσαν επίσης βράχους που υπήρχαν στο χωράφι.
  • Ταιριάζουν τις πέτρες μεταξύ τους αφήνοντας όμως διόδους για το νερό, για να μπορεί να περνάει ανάμεσά τους. Σε ορισμένες περιπτώσεις υπάρχουν και μεγαλύτερα ανοίγματα. Σέβονται δηλαδή τους δρόμους του νερού.
  • Αν η κατασκευή είναι σωστή και υπάρχει μια κάποια «συντήρηση», οι ξερολιθιές αντέχουν για πάντα. Στα καφενεία όταν μαζεύονταν οι γεωργοί κορόιδευαν κάποιον που ήταν πρωτάρης ή δεν ήξερε να τις φτιάχνει σωστά, ότι «θα πέσει και θα τον πλακώσει πριν προλάβει να τελειώσει την πεζούλα».
  • Η γνώση μεταφερόταν από τον έναν γεωργό στον άλλον και στα παιδιά τους. Υπήρχαν βέβαια και ορισμένοι που το έκαναν για βιοπορισμό.

Σήμερα δεν υπάρχουν πλέον οι πολλοί γεωργοί που δημιούργησαν και συντηρούσαν αυτό το δίκτυο ξερολιθιών, ενώ η γνώση συντήρησης και αποκατάστασής τους, ακόμα και ανάμεσα σε τεχνίτες, χάνεται σταδιακά ή υποκαθίσταται από άλλες τεχνικές που δεν έρχονται ως συνέχεια της υπάρχουσας τοπικής γνώσης.

IS: Αυτό είναι και το σκεπτικό της πρωτοβουλίας που ξεκίνησε από τη Σίφνο;

Ν.Χ.: Στην εποχή μας η δραματική μείωση των γεωργών και της γεωργικής δραστηριότητας στα περισσότερα νησιά αποτελεί σοβαρό κίνδυνο και για το νησιωτικό περιβάλλον, αφού χάνονται γνώσεις που επιβίωσαν χιλιάδες χρόνια και μαζί οι άνθρωποι που διατηρούσαν το ευαίσθητο περιβάλλον των νησιών.

Ο Άνεμος Ανανέωσης και το δίκτυο ευρω-μεσογειακών νησιών SMILO σε συνεργασία με τον Δήμο Σίφνου ξεκίνησαν ένα πρόγραμμα ευαισθητοποίησης, εκπαίδευσης και αποκατάστασης του εκτεταμένου δικτύου ξερολιθιάς (πεζούλες) στη Σίφνο αλλά και διαλόγου για τη βιώσιμη διαχείριση των φυσικών πόρων του νησιού.

rimg_5142.jpg

[Λεονί Σταφυλά]

Έτσι θα πραγματοποιηθούν:

  • Μελέτη για τον ρόλο του δικτύου ξερολιθιών στο σύγχρονο περιβάλλον και για το πώς θα μπορούσε η διατήρηση και αποκατάστασή τους να συμβάλλει στην προστασία της τοπικής βιοποικιλότητας, της γεωργίας και των νερών, καθώς και στην αποτελεσματική άμυνα απέναντι στα ακραία φαινόμενα και τις επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης.
  • Διατύπωση προτάσεων και μεταφορά καλών πρακτικών για το πώς μπορεί να γίνει οικονομικά βιώσιμη η μακροχρόνια προστασία και αποκατάσταση των ξερολιθιών.
  • Διοργάνωση σεμιναρίων, ημερίδων και εργαστηρίων εκπαίδευσης, με στόχο τη συγκέντρωση και μεταφορά σε άλλους της τοπικής εμπειρίας όσον αφορά στην διατήρηση και αποκατάσταση των ξερολιθιών, προτού αυτή χαθεί, μαζί με τους γεωργούς που μετέφεραν αυτή τη γνώση από γενιά σε γενιά. Ήδη διοργανώθηκε μαζί με άλλους φορείς και προγράμματα μια διημερίδα στις 25 και 26 Ιουνίου 2022 με θέμα «Βιώσιμη Διαχείριση Φυσικών Πόρων Σίφνου», με ένα από τα θέματα να αφορά στις ξερολιθιές. Ακολουθεί μια δεύτερη εσπερίδα στις 21 Σεπτέμβρη με επικέντρωση εκ νέου στις ξερολιθιές, αλλά και στα μικρά οικοσυστήματα όπως αυτά της Σίφνου καθώς και στις τοπικές ποικιλίες σπόρων και δέντρων.
  • Την άνοιξη του 2023 προετοιμάζουμε ένα πρόγραμμα επίδειξης για αποκατάσταση ξερολιθιών από τους λίγους τεχνίτες που ξέρουν ακόμα πώς να τις φτιάχνουν. Η δράση έχει χαρακτήρα πιλοτικού προγράμματος αποκατάστασης κάποιων ξερολιθιών, κάτι που θα αξιοποιηθεί/χρησιμοποιηθεί όμως και ως πρόγραμμα εκπαίδευσης και επίδειξης των τοπικών τεχνικών.
  • Μια επίσης σημαντική δραστηριότητα του προγράμματος είναι η συγκρότηση και λειτουργία της Επιτροπής Βιώσιμης Διαχείρισης Φυσικών Πόρων Σίφνου. Στοχεύουμε να συμμετάσχουν, με δομημένο τρόπο, τόσο εκπρόσωποι θεσμικών, επαγγελματικών και κοινωνικών φορέων όσο και πρόσωπα –κάτοικοι και φίλοι του νησιού– που μπορεί να συνεισφέρουν στον διάλογο.
Οι στόχοι της Επιτροπής Βιώσιμης Διαχείρισης Φυσικών Πόρων
  • Ο δομημένος διάλογος αφενός μεταξύ των μελών της Επιτροπής αλλά και με τους τοπικούς φορείς σχετικά με την ανάγκη και τις μεθόδους βιώσιμης διαχείρισης των φυσικών πόρων του νησιού, δηλαδή του νερού, του εδάφους, του δομημένου και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, των τοπικών ποικιλιών, της βιοποικιλότητας και του φυσικού πλούτου, του αγροτικού και φυσικού τοπίου.
  • Η προώθηση της ενεργής συμμετοχής των πολιτών και τον φορέων στον διάλογο, αξιοποιώντας και αναπτύσσοντας διαδικασίες συμμετοχικού σχεδιασμού.
  • Η σύνδεση της τοπικής-παραδοσιακής γνώσης γύρω από τη βιώσιμη διαχείριση των φυσικών πόρων με τη σύγχρονη επιστημονική και κοινωνική-οικολογική γνώση.
  • Η διαμόρφωση, μέσα από συμμετοχικές διαδικασίες, συγκεκριμένων προτάσεων και ενός σχεδίου που θα απευθύνεται στην τοπική κοινωνία και τον Δήμο με θέμα την μακροχρόνια βιώσιμη διαχείριση των φυσικών πόρων της Σίφνου.
  • Παράλληλα, στο πλαίσιο ενός δεύτερου, παράλληλου προγράμματος με ευρωπαϊκή χρηματοδότηση, του GRAPE, θα διερευνηθούν ο ρόλος και οι δυνατότητες της κοινωνικής-συνεργατικής οικονομίας στη στήριξη της πράσινης μετάβασης σε μικρές νησιωτικές και ορεινές περιοχές. Μάλιστα στις 21-23 Σεπτεμβρίου θα επισκεφθούν το νησί εταίροι του προγράμματος από την Ισπανία και την Ιταλία και θα υπάρξουν σχετικά εργαστήρια.
  • Η παραπάνω δραστηριότητα θα συνδυαστεί με το φεστιβάλ γαστρονομίας που οργανώνει στις 22-24/9 ο Πολιτιστικός Σύλλογος και ο Δήμος Σίφνου, ως μια ευκαιρία να επικοινωνηθούν τα θέματα και σε ανθρώπους από πολλά άλλα νησιά, που επισκέπτονται τη Σίφνο για το φεστιβάλ.

IS: Όσα ειπώθηκαν φαίνεται πως απασχολούν και τη διεθνή κοινότητα, αφού οι ξερολιθιές προστατεύονται πλέον από την UNESCO ως μνημεία άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς.

N.X.: Σε ένα μικρό νησί όπως η Σίφνος, το μήκος των ξερολιθιών είναι πάρα πολλά χιλιόμετρα. Δεν έχει καταγραφεί, αλλά προφανώς αποτυπώνει την εργασία χιλιάδων ανθρώπων για χιλιάδες χρόνια. Είναι εξίσου δηλαδή σημαντικό έργο του ανθρώπινου πολιτισμού, όπως μπορούμε να χαρακτηρίσουμε πολλά παρόμοια μνημεία, και που πράγματι αναγνωρίζεται από την UNESCO.

Σήμερα έχει αναγνωριστεί επίσης και η οικονομική και οικολογική αξία τους, στην προστασία των εδαφών από τη διάβρωση, τον εμπλουτισμό των υπόγειων νερών, τη δημιουργία εξαιρετικά σημαντικών μικρών οικοσυστημάτων. Ας αναλογιστούμε ότι, αυτό που δημιούργησαν με κόπο χιλιάδες άνθρωποι μέσα στην …ρουτίνα της καθημερινής εργασίας τους με ελάχιστα μέσα, για να το φτιάξουμε σήμερα μόνο σε ένα νησί θα απαιτούσε πολλά δισεκατομμύρια ευρώ. Αν καταρρεύσει το δίκτυο ξερολιθιών δεν θα ξαναδημιουργηθεί ποτέ, αυτό είναι φανερό. Εκατό μέτρα ξερολιθιάς για να αποκατασταθούν σήμερα μπορεί το κόστος να φτάνει τα 10.000 ευρώ. Σκεφτείτε τι κόστος θα είχε να (ξανα)φτιάξουμε τα χιλιάδες χιλιόμετρα ξερολιθιάς σε κάθε νησί.

rkserolithia.jpg

[Λεονί Σταφυλά]

Το ίδιο ισχύει και με τις οικολογικές υπηρεσίες που μας προσφέρουν δωρεάν οι ξερολιθιές. Αν καταρρεύσουν και χρειαστεί να βρούμε άλλους τρόπους για να καλύψουμε αυτές τις υπηρεσίες, το κόστος μόνο για ένα από τα νησιά είναι πιθανόν να απαιτούσε μεγάλο ποσοστό από τον ετήσιο προϋπολογισμό της χώρας. Βλέπουμε τι κόστος έχει η προστασία από πλημμυρικά φαινόμενα μετά από μια πυρκαγιά σε ένα δάσος.

Όπως και στο θέμα της προστασίας του δάσους, η προστασία και συντήρηση των ξερολιθιών είναι η πιο αποτελεσματική και πιο οικονομική στρατηγική. Δεν έχει συνειδητοποιηθεί όμως. Αυτές οι παραδοσιακές πρακτικές εμπνεύσανε από την άλλη αυτό που ονομάζουμε σήμερα πρακτικές βιωσιμότητας και αποτελούν μέρος της στρατηγικής για τη βιολογική καλλιέργεια.

Σε επίπεδο, όμως, πολιτικής αυτή η τεράστια οικολογική, πολιτιστική και οικονομική αξία τους δεν αναγνωρίζεται, αφού δεν υπάρχουν στόχοι και εργαλεία προστασίας κι αποκατάστασής τους. Το πρώτο λοιπόν είναι να αναγνωριστεί ουσιαστικά και όχι στα χαρτιά σε ευρωπαϊκό, εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο η σημασία της ενίσχυσης και αναβάθμισης της τοπικής γνώσης για την προστασία και βιώσιμη διαχείριση των φυσικών πόρων, που να περιλαμβάνει και τις ξερολιθιές.

Είναι όλο και πιο φανερό ότι η παγκόσμια προσπάθεια προστασίας των φυσικών πόρων και του οικοσυστήματος πρέπει να συνδέεται με την προσπάθεια στο τοπικό επίπεδο. Για αυτό, επιδιώκουμε να ενσωματώσουμε την παραδοσιακή σοφία στη σύγχρονη επιστημονική γνώση, τη στρατηγική βιωσιμότητας και την κλιματική πολιτική. Για αιώνες η ανθρώπινη παρέμβαση στον χώρο ενσωματωνόταν στο περιβάλλον, όπως διαπιστώνουμε στο τοπικό επίπεδο, αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του, χρησιμοποιούσε με σοφία τους φυσικούς πόρους διατηρώντας τους μακροχρόνια (δείτε: υπολείμματα μύλων, ξερολιθιές για συγκράτηση του εδάφους και διατήρηση της γονιμότητάς του, εναλλαγή καλλιεργειών-αμειψισπορά για ανανέωση των απαραίτητων θρεπτικών υλικών του εδάφους, αρχιτεκτονική κ.ά).

Οι άνθρωποι γνώριζαν πώς να συνεργάζονται με τη φύση. Θα αξιοποιήσουμε, λοιπόν, εμπειρία άλλων νησιών, θα αναζητήσουμε συλλογική γνώση, ανταλλαγές καλών πρακτικών, σύγχρονα εργαλεία για καταγραφή, ανάδειξη και διατήρηση του σημαντικού από πολιτισμική, οικονομική, οικολογική και κλιματική άποψη δημιουργήματος, προϊόν της υπομονετικής κι εκπληκτικής εργασίας χιλιάδων ανθρώπων για αιώνες.

IS: Μας λέτε με άλλα λόγια ότι οι ξερολιθιές εντάσσονται στα μέτρα για την προστασία των συνεπειών της κλιματικής αλλαγής….

Ν.Χ.: Η Μεσόγειος είναι πολύ ευάλωτη περιοχή ως προς τις κλιματικές αλλαγές, θεωρείται πλέον ως ένα «καυτό σημείο» της εντεινόμενης κλιματικής κρίσης. Είναι έτσι πολύ σημαντικό παράλληλα με την ενδυνάμωση των προσπαθειών προστασίας του κλίματος να εντείνουμε και τις προσπάθειες ενίσχυσης της άμυνάς μας απέναντι στα ακραία καιρικά φαινόμενα. Πρέπει, λοιπόν, να βρούμε τρόπους να συντηρούνται οι ξερολιθιές και όλο αυτό το θαυμάσιο απόθεμα μέσα από ένταξή του(ς) στη νέα οικονομική πραγματικότητα, με αναγνώριση της σημασία τους για την άμυνα απέναντι στη διάβρωση και τις επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης.

Σε άλλες περιοχές κύριο μέσο προστασίας είναι τα δάση, στα νησιά μας είναι οι ξερολιθιές. Αν καταρρεύσει όλο αυτό το δίκτυο θα βρεθούμε εκτεθειμένοι σε μεγάλους κινδύνους, που σήμερα δεν λαμβάνουμε υπόψη αλλά τους βλέπουμε γύρω μας.

Όλο αυτό το θαυμάσιο δίκτυο δεν είναι μόνο πέτρες αλλά και γνώση και μαεστρία, στο πλαίσιο αυτού που σήμερα αποκαλούμε «nature based solutions» ή πράσινες υποδομές.

IS: Πόσο ευθύνεται η άναρχη τουριστική εκμετάλλευση των νησιών για τον κίνδυνο εξαφάνισης των ξερολιθιών;

Ν.Χ.: Ένα βασικό ζήτημα είναι τι είδους τουρισμό θέλουμε στα νησιά. Έχει ανοίξει η σχετική συζήτηση, γιατί φτάνουμε σε οριακές καταστάσεις. Οι περιπατητές και οικολογικά ευαισθητοποιημένοι τουρίστες μπορεί να κατανοήσουν τον ρόλο των ξερολιθιών – εφόσον υπάρχει η σωστή ενημέρωση. Ο μαζικός τουρισμός από την άλλη όχι μόνο οδηγεί στην εγκατάλειψη της γεωργικής δραστηριότητας, αλλά και κάνει οικονομικά αδύνατη την αποκατάσταση των ξερολιθιών που πέφτουν. Όταν τα νησιά μετατρέπονται σε προάστια μεγαλουπόλεων, ποιος θα νοιαστεί για τις ξερολιθιές και τον ρόλο τους; Ο τουρισμός θα βοηθήσει τις νησιωτικές κοινωνίες μακροχρόνια μόνο εφόσον μετασχηματιστεί και στραφεί σε βιώσιμα μοντέλα, προσαρμοστεί στις οικολογικές αντοχές των νησιών και συμβάλλει ενεργά στην προστασία των φυσικών, πολιτιστικών και κοινωνικών πόρων τους. Αλλιώς σύντομα θα οδηγήσει –μαζί με την κλιματική κρίση– στην κατάρρευση των νησιών.

Στο νέο οικονομικό περιβάλλον μετατροπής των νησιών σε αστικά προάστια βλέπει κάποιος να χτίζονται οι «ξερολιθιές» ως μάντρες «οικοπέδων» με πέτρες που χρησιμοποιούνται για οικοδομές. Δεν υπάρχει κατανόηση της ανάγκης συνεργασίας με τη φύση. Είναι άλλη λογική.

IS: Το κόστος συντήρησης είναι ένα εμπόδιο;

N.X.: Σήμερα το κόστος συντήρησης κι αποκατάστασης των ξερολιθιών είναι πολύ μεγάλο, τόσο για τους εναπομείναντες γεωργούς αλλά και για τους περισσότερους κατοίκους των νησιών, ιδιαίτερα στις τουριστικές περιοχές. Είναι κόστος σαν να χτίζεις τοίχους για ένα σπίτι ή ξενοδοχείο. Αλλάζει η οικονομική πραγματικότητα, πολύ περισσότερο αφού δεν υπάρχουν σαφείς χρήσεις γης για να συγκρατούνται οι τιμές της γης σε λογικά επίπεδα στις γεωργικές και φυσικές περιοχές.

Είναι λοιπόν σημαντικό να διαμορφωθούν άμεσα κατάλληλα χρηματοοικονομικά εργαλεία, πριν να είναι αργά. Όσο η καταστροφή είναι σχετικά μικρή, το κόστος συντήρησης κι αποκατάστασης είναι κι αυτό σχετικά λογικό, εφόσον υπάρξουν άμεσα τα εργαλεία αυτά. Διαφορετικά θα εκτροχιαστεί και το κόστος, τόσο από τη ζημιά που θα προκαλείται λόγω της κατάργησης των «οικολογικών υπηρεσιών» που προσφέρουν οι ξερολιθιές, όσο και ως αποτέλεσμα της κατάρρευσης της άμυνας που προσφέρουν απέναντι σε ακραία καιρικά φαινόμενα.

Οι βασικές πηγές για την διασφάλιση των χρηματοοικονομικών εργαλείων που θα πρέπει να διαμορφωθούν μέσα από διάλογο μπορεί να είναι:

  • Τέλη διαμονής από τους τουρίστες, που σήμερα καταβάλλονται και αποδίδονται στην αυτοδιοίκηση ή στο κράτος, αλλά δεν χρηματοδοτούν τις περιβαλλοντικές υποδομές και υπηρεσίες ούτε δράσεις για το κλίμα, όπως γίνεται σε άλλες χώρες και όπως δικαιολογήθηκαν νομοθετικά για την επιβολή τους.
  • Πόροι από διάφορα ταμεία για την προστασία του κλίματος και την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή, για να υλοποιηθούν οι πολιτικές για ενίσχυση του ρόλου του εδάφους στην δέσμευση των αερίων που συνεισφέρουν στην κλιματική αλλαγή, για την στροφή σε λύσεις με βάση τη φύση (nature based solutions), ως κυρίαρχο μέσο για μετριασμό των επιπτώσεων από τις συνέπειες των ακραίων καιρικών φαινομένων στα νησιά.
  • Επαναξιολόγηση του κόστους των διαφόρων φυσικών και τεχνικών επιλογών, με βάση βέβαια δεδομένα και επιστημονικές-οικολογικές μελέτες σε σχέση για παράδειγμα με τους υδατικούς πόρους. Τι σημαίνει η κατάρρευση της οικολογικής υπηρεσίας που προσφέρουν οι ξερολιθιές ως προς τον φυσικό εμπλουτισμό των υπόγειων νερών –με μετριασμό της έντασης της ροής των νερών της βροχής στην επιφάνεια του εδάφους και σταδιακή προσρόφησή τους στο υπέδαφος– και με τι κόστος θα υποκατασταθεί αυτή η «φυσική υπηρεσία» από τεχνικά έργα (αφαλατώσεις, γεωτρήσεις, μεταφορά νερού, κατανάλωση εμφιαλωμένου νερού κ.ά.), αν καταρρεύσουν οι ξερολιθιές και το νερό καταλήγει ορμητικά στη θάλασσα, χωρίς να εμπλουτίζει τον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα;
  • Πόροι από την Κοινή Αγροτική Πολιτική της ΕΕ και τις Περιφερειακές Πολιτικές, εφόσον αναδείξουμε με σοβαρό και τεκμηριωμένο τρόπο την πολλαπλή σημασία και το ρόλο των ξερολιθιών στη βιωσιμότητα και τη στρατηγική «από το χωράφι στο πιάτο» και στην ενίσχυση της ανθεκτικότητας των κοινωνιών απέναντι σε κινδύνους και κρίσεις.

Είμαστε φυσικά στην αρχή μιας εμπλουτισμένης προσέγγισης για τη σημασία και το ρόλο των ξερολιθιών στην νέα οικονομική πραγματικότητα, αλλά και στην εποχή της κλιματικής κρίσης. Θα χτίσουμε πάνω στην υπάρχουσα εμπειρία και τις γνώσεις από προηγούμενες προσπάθειες ή και την απουσία αξιοποίησης εργαλείων που υπήρχαν στο παρελθόν, για να διαμορφώσουμε σταδιακά και με ευρύτερες συμμαχίες μια πιο ολοκληρωμένη στρατηγική.

Το πρόγραμμα είναι ένα πρώτο λιθαράκι σε αυτή τη μεγάλη προσπάθεια που χρειάζεται να γίνει γρήγορα, όχι μόνο σε επίπεδο Σίφνου και νησιών, αλλά και σε συνεργασία με την ακαδημαϊκή κοινότητα και τους ευρωπαϊκούς θεσμούς, ώστε και να πάρουν οι ξερολιθιές τη θέση που τους αξίζει στις διάφορες πολιτικές (κλιματική, οικολογική, βιοποικιλότητα, γεωργική, τουριστική, περιβαλλοντική, περιφερειακή, απασχόλησης, κατάρτισης).

IS: Η διαφύλαξη των ξερολιθιών απασχολεί και άλλες ευρωπαϊκές χώρες, οι οποίες αγκάλιασαν την πρωτοβουλία σας.

Ν.Χ.: Σε αυτήν ακριβώς τη λογική που προανέφερα, χρειαζόμαστε ευρύτερες συνεργασίες και συνέργειες. Η δραστηριότητα αναπτύσσεται παράλληλα με ανάλογες παρεμβάσεις σε τρία άλλα μικρά νησιά της Μεσογείου, τα Porquerolles (Γαλλία), Pakleni (Κροατία) και Lipari (Ιταλία) ώστε να υπάρχει ανταλλαγή εμπειριών και καλών πρακτικών, στο πλαίσιο του διετούς προγράμματος SMILO-ME. Το έργο του προγράμματος υποστηρίζει και το Ίδρυμα Πρίγκιπα Αλβέρτου ΙΙ του Μονακό, προκειμένου να καταδειχθεί η ικανότητα των μικρών νησιών της Μεσογείου να παρέχουν υποδειγματικές και επαναλαμβανόμενες λύσεις για τη διατήρηση και βιώσιμη διαχείριση των φυσικών πόρων, προωθώντας παράλληλα τον διάλογο μεταξύ τους και με άλλα νησιά σε όλον τον κόσμο.

Elisabetta Casalotti

Γεννήθηκε στο Μιλάνο και σπούδασε νομικά στο La Sapienza της Ρώμης. Aπό το 1983 μέχρι το 1985 συνεργάστηκε με τα περιοδικά Frigidaie και Tempi Supplementari, ενώ ανέλαβε την έκδοση του μηνιαίου διαφημιστικού περιοδικού Ritz International. Tο Δεκέμβριο του1986 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Eίναι ιδρυτικό μέλος του ελληνικού τμήματος της διεθνούς οργάνωσης LIA (Ligue Internationale Anti-prohibitionniste) με έδρα της Βρυξέλλες. To 1989 εξέδωσε το βιβλίο “Χρήση ουσιών περιορισμός των κινδύνων και Πρώτες βοήθειες” (εκδ. Οξύ). Έχει συνεργαστεί με την Καθημερινή, την Αυγή, την Ελευθεροτυπία και το ιταλικό περιοδικό L’Espresso, ενώ υπήρξε διευθύντρια προγράμματος του Ελλάδα FM. Από το 2010 είναι μόνιμος συνεργάτης της Rainews 24.