H κλιματική κρίση επιδεινώνεται. Ακραία καιρικά φαινόμενα πλήττουν πολλές περιοχές του πλανήτη με ένταση και συχνότητα που αποδίδονται στην επιταχυνόμενη κατάρρευση του κλίματος. Χαρακτηριστικά ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ δηλώνει: ” τέρμα η κλιματική κρίση, έχουμε μπει στη εποχή που ο κόσμος βράζει”. Η κλιματική κρίση και η απειλή εξαφάνισης πολλών ειδών έρχονται να συναντήσουν στα νησιά μια σειρά από άλλα προβλήματα: υπερ-τουρισμός, υπερβολική δόμηση, ασθενείς κοινωνικές υποδομές, ένα τοπίο που αλλάζει ραγδαία, προβλήματα με το νερό, κατάληψη παραλιών από ξαπλώστρες και υποβάθμιση του παράκτιου οικοσυστήματος, μια γεωργία που συρρικνώνεται για πολλούς λόγους και αυξάνει τον κίνδυνο διατροφικής κρίσης.
Και όμως υπάρχουν προτάσεις και λύσεις. Στην λογική αυτή ο Άνεμος Ανανέωσης – η κοινωνική συνεταιριστική επιχείρηση για την προώθηση της πράσινης και κοινωνικής οικονομίας – προετοίμασε μέσα από μια συμμετοχική διαδικασία μια ολοκληρωμένη πρόταση για ένα ΠΡΑΣΙΝΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ για τη Σίφνο, ως μια πρόταση για τη μετάβαση του νησιού σε ένα πιο πράσινο και κοινωνικά δίκαιο και ανθεκτικό μοντέλο, με το ρόλο της κοινωνικής οικονομίας να είναι ιδιαίτερα σημαντικός.
Το ΠΡΑΣΙΝΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ για τη Σίφνο εκπονήθηκε από τον ΑΝΕΜΟ ΑΝΑΝΕΩΣΗΣ ως πρόταση προς τους φορείς και τους πολίτες της Σίφνου αλλά μπορεί, όταν ολοκληρωθεί, να αποτελέσει ένα πιλότο για παρόμοια σχέδια δράσης και για άλλα νησιά.
Η πρόταση είναι αποτέλεσμα αρκετών συζητήσεων, εργαστηρίων, ημερίδων, ανάλυσης SWOT, έρευνας για 2 χρόνια αλλά και αξιοποίησης καλών πρακτικών από διάφορες άλλες παρόμοιες περιοχές, ιδιαίτερα των περιοχών των εταίρων του προγράμματος GRAPE και μικρών νησιών που συμμετέχουν στο δίκτυο SMILO. To ΠΡΑΣΙΝΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ για τη Σίφνο διαμορφώθηκε στο πλαίσιο του προγράμματος GRAPE – COSME στο οποίο συμμετέχουν ο ΑΝΕΜΟΣ ΑΝΑΝΕΩΣΗΣ και ο Δήμος Σίφνου.
Ο στόχος του Σχεδίου Δράσης
Ο στόχος του σχεδίου δράσης είναι να δρομολογήσει μια συζήτηση επί στρατηγικών θεμάτων για το μέλλον της Σίφνου αλλά και γενικά μικρών νησιών που έχουν παρόμοια ζητήματα. Και να βοηθήσει στην αντιμετώπισή τους μέσω μιας στρατηγικής πράσινης και κοινωνικής μετάβασης προς ένα πιο βιώσιμο μοντέλο.
Αυτό που ξέραμε ως μικρό νησί, κοινωνία, τοπίο και περιβάλλον είναι σε μια διαδικασία μετάβασης και αλλαγής χωρίς όμως να έχουν συζητηθεί οι διάφορες δυναμικές που ωθούν στις αλλαγές ούτε όμως προς ποια κατεύθυνση επιθυμούν οι πολίτες της Σίφνου να κατευθυνθούν αυτές οι αλλαγές. Το ίδιο συμβαίνει και με πολλά άλλα νησιά.
Το Σχέδιο Δράσης περιλαμβάνει διαπιστώσεις και προτάσεις που είναι ίσως γνωστές σε πολλούς/ες κατοίκους μια και συζητούνται ευρέως πλέον, κι αποτυπώθηκαν στην ανάλυση SWOT, αλλά αυτά τα θέματα πρέπει να αντιμετωπιστούν με συστηματικό, οργανωμένο και συνεκτικό τρόπο.
Παρουσιάζονται στοιχεία σχετικά με την επίδραση της κλιματικής κρίσης στην Αν. Μεσόγειο και τη Σίφνο (μείωση βροχοπτώσεων, προβλήματα στις καλλιέργειες, υψηλές θερμοκρασίες κ.ά.) αλλά και την ανάγκη κλιματικής προσαρμογής, καθώς και φαινόμενα που δεν έχουν απασχολήσει ακόμα το νησί, όπως η σταδιακή εισβολή ειδών – εισβολέων στο θαλάσσιο οικοσύστημα της Σίφνου, όπως τα ψάρια γερμανοί – αγριόσαλπες με τα τοξικά πτερύγια, το λιονταρόψαρο και ο τοξικός λαγοκέφαλος που είναι πιθανόν να κυριαρχήσουν επί των άλλων ειδών ψαριών στο μέλλον και να συρρικνώσουν τα φύκια.
Επίσης παρουσιάζονται στοιχεία, που προέκυψαν από πρόσφατη επιτόπια καταγραφή στο πλαίσιο ερευνητικού προγράμματος, για τη συρρίκνωση κατά 50-89% ανάλογα με τις περιοχές που εξετάστηκαν, των λιβαδιών Ποσειδωνίας ως αποτέλεσμα των αγκυροβολίων από σκάφη αναψυχής στους κόλπους της Σίφνου (Φάρος, Πλατύ Γιαλός, Βαθύ).
Χρειάζεται περαιτέρω έρευνα και για τις μακροχρόνιες επιπτώσεις στο θαλάσσιο οικοσύστημα από την αύξηση της θερμοκρασίας της θάλασσας που καταγράφεται το τελευταίο διάστημα.
Η κλιματική κρίση και η προσαρμογή στα νέα κλιματικά δεδομένα – Ενεργειακή μετάβαση
Το Σχέδιο Δράσης περιλαμβάνει όμως και αλλά σοβαρά ζητήματα που ελάχιστα έχουν συζητηθεί στη Σίφνο, όπως πχ οι επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης στην Αν Μεσόγειο και κατά συνέπεια στη Σίφνο με βάση τις πιο επικαιροποιημένες μελέτες και διαπιστώσεις επιστημονικών μελετών και διεθνών οργανισμών. Ή σχετικά με την ανάγκη οργανωμένης προετοιμασίας και προσαρμογής της Σίφνου (και φυσικά όχι μόνο της Σίφνου και των νησιών) στα νέα κλιματικά δεδομένα που γίνονται όλο και πιο ακραία και θα επηρεάσουν τις ερχόμενες δεκαετίες όλες τις εκφάνσεις της ζωής και της οικονομίας.
Το 2023 είναι μια εποχή καμπής. Το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 2023 βιώσαμε πολύ έντονα καιρικά φαινόμενα σε διάφορες μεσογειακές (και όχι μόνο) χώρες. Η Ελλάδα επλήγει και από πολύ υψηλές θερμοκρασίες, από άγριες πυρκαγιές και μεγάλες πλημμύρες που δοκίμασαν τις αντοχές όλων δομών της χώρας αλλά και των υποδομών της. Η κοινωνική, οικονομική ζημιά είναι τεράστια και μεγάλο μέρος της χώρας (Έβρος, Θεσσαλία) θα χρειαστεί χρόνια για να ανακάμψει, ενώ και άλλες περιοχές έχουν υποστεί πρωτοφανείς καταστροφές τα τελευταία χρόνια (Εύβοια, Ρόδος κ.ά.). Μετά το 2023 τίποτα δεν θα είναι ίδιο. Έχουμε δηλαδή μπει στην εποχή όπου οι κρίσεις είναι η νέα κανονικότητα και οι κοινωνίες δεν έχουν προετοιμαστεί για αυτό.
Στο Σχέδιο Δράσης διατυπώνονται προτάσεις και για τη συμμετοχή της Σίφνου στην ενεργειακή και πράσινη μετάβαση, και στην έξοδο από τα ορυκτά καύσιμα μέχρι το 2035.
Επιπλέον των προτάσεων που διατυπώνονται για την επιτάχυνση της ενεργειακής αποτελεσματικότητας και την στροφή σε προσαρμοσμένες εφαρμογές ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, καθώς και της υπογραφής συμφωνιών συνεργασίας του Ανέμου Ανανέωσης και εταίρων του προγράμματος σε θέματα ενεργειακής μετάβασης, διατυπώνονται και δύο καινοτόμες προτάσεις για την δημιουργία:
– ενός ανοιχτού κλιματικού οικολογικού εργαστηρίου όπου θα παρακολουθούνται συστηματικά και σε βάθος χρόνου οι αλλαγές που συντελούνται στο νησιωτικό οικοσύστημα και ιδιαίτερα στην περιοχή NATURA εξαιτίας της κλιματικής κρίσης, και θα ερευνώνται καλές πρακτικές προσαρμογής (climate adaptation), αξιοποιώντας λύσεις με βάση τη φύση (nature based solutions)
– ενός ανοιχτού εργαστηρίου αναζήτησης και δοκιμών ενεργειακών εφαρμογών ανανεώσιμων πηγών ενέργειας που ταιριάζουν καλύτερα, είναι προσαρμοσμένες στα χαρακτηριστικά των μικρών και μεσαίων νησιών.
Ο ρόλος της ξερολιθιάς σε σχέση με την αναγεννητική γεωργία, της προστασία του εδάφους, τον εμπλουτισμό των υπόγειων νερών, την άμυνα απέναντι στα ακραία καιρικά φαινόμενα και την πολιτιστική κληρονομιά
Στο Σχέδιο Δράσης αναδεικνύονται νέες προσεγγίσεις:
– Νέοι περιβαλλοντικοί ρόλοι για γεωργούς και άλλα επαγγέλματα στο πλαίσιο της πράσινης μετάβασης.
– Ανάκαμψη της καλλιέργειας και γενικότερα της γεωργίας στη Σίφνο, μέσα και από την ανάδειξη του ρόλου της στην προστασία του κλίματος (πχ απορρόφηση αερίων του θερμοκηπίου μέσω της καλλιέργειας ελιάς ή του υγιούς εδάφους) καθώς και στην αποκατάσταση της φύσης και στην διατήρηση της γενετικής ποικιλότητας (καταγραφή και ενίσχυση της καλλιέργειας τοπικών σπόρων και ποικιλιών που έχουμε καταγράψει στο πλαίσιο του προγράμματος SMILO-MED και του Σχεδίου Δράσης στο πλαίσιο του GRAPE)
– Συντήρηση των ξερολιθιών στο πλαίσιο μιας ουσιαστικής πολιτικής μετριασμού της κλιματικής κρίσης και ενίσχυσης της άμυνας απέναντι στα ακραία καιρικά φαινόμενα. Χρειάζονται, όμως, εκπαίδευση, μεταφορά τεχνογνωσίας και γνώσης αλλά και αναζήτηση χρηματο-οικονομικών και άλλων εργαλείων για τη συντήρηση ενός δικτύου 2-3000 χλμ ξερολιθιάς που είναι έργο μερικών χιλιάδων χρόνων (από την αρχαιότητα) αλλά και δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων. Η γνώση και οι τεχνικές της ξερολιθιάς έχουν ενταχθεί στην Άυλη Παγκόσμια Πολιτιστική Κληρονομιά του σχετικού καταλόγου της UNESCO.
Μια από τις προτάσεις που διερευνώνται είναι η δημιουργία ενός “φθινοπωρινού σχολείου για τις τεχνικές ξερολιθιές” για εκπαίδευση θεωρητικά και πρακτικά ενδιαφερομένων, με έδρα τη Σίφνο, και οργάνωση ανάλογων δράσεις σε άλλα νησιά. Αυτή η πρόταση έρχεται να απαντήσει στην ανάγκη να μην χαθεί η υπάρχουσα ακόμα γνώση και η εμπειρία αλλά και στην “απαίτηση” που υπάρχει για κάτι τέτοιο, όπως έδειξε και το 3ημερο εργαστήριο και οι συζητήσεις για την ξερολιθιά και τη σημασία της που οργανώθηκε από τον Άνεμο Ανανέωσης στη Σίφνο 24-26/10/2023 με τη συμμετοχή 40 τουλάχιστον ενδιαφερομένων και από άλλα νησιά των Κυκλάδων.
Προστασία και βιώσιμη διαχείριση του φυσικού πλούτου και της περιοχής NATURA της Σίφνου
Η Σίφνος διαθέτει μια πολύ ενδιαφέρουσα φυσική περιοχή NATURA. Στο Σχέδιο Δράσης αναδεικνύονται προτάσεις ώστε η προστασία και η διαχείρισή της να συμβάλλει όχι μόνο στην διατήρηση του σημαντικού οικοσυστήματος αλλά και στην δημιουργία πράσινων θέσεων εργασίας και στην ευημερία ολόκληρη του νησιού.
Τι μοντέλο τουρισμού: υπερτουρισμός vs βιώσιμος τουρισμός δροσισμού, οικο- και αγρο-τουρισμός
Βασικά στοιχεία του Σχεδίου Δράσης αφορούν, επίσης, στο τοπίο, στις χρήσεις γης και στη μεταρρύθμιση του τουριστικού μοντέλου σταδιακά από τον καλοκαιρινό τουρισμό (που θα συρρικνωθεί σε κάποια χρόνια λόγω των καυσώνων και των υψηλών θερμοκρασιών που θα επικρατούν το καλοκαίρι), την ανεξέλεγκτη και εκτός σχεδίου υπερδόμηση προς ένα βιώσιμο “τουρισμό της δροσιάς”, κυρίως άνοιξη και φθινόπωρο, που θα σέβεται στις αντοχές του νησιού και θα επικεντρώνει κυρίως σε μορφές
– οικοτουρισμού, με δεδομένο ότι η σε καλή κατάσταση και μοναδική για νησιωτικό χώρο περιοχή NATURA του νησιού, το δίκτυο 200 χλμ μονοπατιών και οι διαδρομές του νερού και τα πολυάριθμα βότανα και αρωματικά φυτά του νησιού είναι μια υλική βάση που μπορεί να στηρίξει ένα τέτοιο μοντέλο,
– αγροτουρισμού, που θα βοηθήσει και στην ανάκαμψη της γεωργίας και την σημαντική παράδοση γαστρονομίας και καλλιέργειας τοπικών σπόρων και ποικιλιών, με μοντέλο παραδοσιακής γεωργίας που είναι πολύ κοντά σε αυτά της οικολογικής γεωργίας,
– πολιτιστικού τουρισμού, ακολουθώντας στα μονοπάτια των εργαστηρίων κεραμικής, των αρχαίων πύργων, των ανεμόμυλων και νερόμυλων (και της τεχνολογίας τους), των παραδοσιακών – βιοκλιματικών οικισμών, των κτιρίων μεγάλης σημασίας (αγροτικά κτίσματα, εκκλησίες και μοναστήρια) καθώς και των πολυάριθμων μεταλλείων.
Η μεγάλη σημασία της κοινωνικής οικονομίας για την πράσινη μετάβαση, την ενίσχυση κοινωνικών δομών και την αναβάθμιση των δυνατοτήτων της τοπικής κοινωνίας
Στο Σχέδιο Δράσης διατυπώνονται προτάσεις που αφορούν στο ρόλο της κοινωνικής οικονομίας στην ενίσχυση:
– της κλιματικής πολιτικής
– της αναγεννητικής γεωργίας,
– των κοινωνικών υπηρεσιών, ιδιαίτερα δημιουργίας νέων υπηρεσιών φροντίδας για ηλικιωμένους που αντιμετωπίζουν πολλά προβλήματα,
– της ανθεκτικότητας απέναντι στις νέες απειλές για την υγεία που συνοδεύουν την κατάρρευση του κλίματος,
– της πράσινη μετάβασης, περιβαλλοντικών υποδομών, οικολογικού τουρισμού και ξεναγήσεων, προστασίας και διαχείρισης της περιοχής Natura και των φυσικών πόρων
– της στροφής προς ένα πιο βιώσιμο μοντέλου τουρισμού, ξεναγήσεων και δημιουργίας νέων διαδρομών (πολιτιστικών, τοπικής παραγωγής, τεχνολογίας της αρχαιότητας κ.ά.)
– των υποστηρικτικών δομών για την τοπική κοινωνία και εξεύρεσης χρηματο-οικονομικών εργαλείων για την στήριξη των αλλαγών που απαιτούνται σε θέματα εκπαίδευσης, κατάρτισης, επενδύσεων για την πράσινη μετάβαση, εξερεύνηση (νέων) πηγών χρηματοδότησης των πράσινων υποδομών και των κοινωνικών δομών.
Τα επόμενα βήματα
Το Σχέδιο Δράσης δημοσιοποιήθηκε στις αρχές Αυγούστου ώστε να γίνουν παρατηρήσεις και προσθήκες. Στάλθηκε σε πάνω από 100 άτομα που είχαν συμμετάσχει σε διάφορες φάσεις διαβούλευσης. Γνωστοποιήθηκε μέσα από το Newsletter που στέλνει ο Άνεμος Ανανέωσης σε περίπου 4000 άτομα καθώς και από τα σόσιαλ μίντια.
Βασικά στοιχεία του Σχεδίου Δράσης παρουσιάστηκαν, επίσης, δημόσια με διάφορες ευκαιρίες (συνέδριο για τη γεωργία, εκδηλώσεις για τις ξερολιθιές – Σίφνος 25,26 Οκτωβρίου, ημερίδα για το τοπίο στη Σίφνο – 27 Οκτωβρίου 2023)
Μετά και από νέες παρατηρήσεις και ενσωμάτωση των προτάσεων που έχουν κατατεθεί μετά τη δημοσιοποίησή του, το τελικό ΠΡΑΣΙΝΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ για τη Σίφνο θα παρουσιαστεί επισήμως στο νέο Δημοτικό Συμβούλιο που αναλαμβάνει από 1/1/2024 και ελπίζουμε θα συζητηθεί τον Φεβρουάριο 2024.
Προτάσεις προς τους ευρωπαϊκούς θεσμούς
Οι προτάσεις που περιέχονται στο ΠΡΑΣΙΝΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ για τη Σίφνο δεν δεσμεύουν τον Δήμο παρά μόνο τους συντάκτες ούτε και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Λαμβάνοντας υπόψη και τα ανάλογα Σχέδια Δράσης των υπόλοιπων εταίρων που συμμετέχουν στο πρόγραμμα GRAPE, θα συνταχθεί ένα έγγραφο με προτάσεις και συστάσεις που θα απευθυνθεί και στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή και στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Επίσης θα απευθυνθεί σε ευρωπαϊκά δίκτυα που σχετίζονται με θέματα που διαπραγματεύεται το Σχέδιο Δράσης, ενώ περιλαμβάνει καλά παραδείγματα και από τη Σίφνο και άλλα νησιά που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν από τα μέλη του δικτύου μικρών νησιών SMILO.
Σχετικά με το πρόγραμμα COSME – GRAPE
Το έργο GRAPE, “Τοπικά κοινωνικά πράσινα σχέδια δράσης για μικρά και περιφερειακά μέρη”, αποσκοπεί στη συνεργασία σε στρατηγικές κοινωνικής και πράσινης ανθεκτικότητας για την προώθηση τοπικών λύσεων σε τοπικά προβλήματα. Συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στο πλαίσιο του προγράμματος για την ενιαία αγορά, ΜSMP-COSME-2021-RESILIENCE-SEM (G.A. 101074093) Ξεκίνησε τον Μάιο του 2022 και ολοκληρώνεται τον Οκτώβριο του 2023.
Περιλαμβάνει 4 μικρούς ευρωπαϊκούς δήμους από αγροτικές, ορεινές και νησιωτικές περιοχές: Malegno (Ιταλία), Mirabella Imbaccari (Ιταλία), Bonares (Ισπανία), Σίφνος (Ελλάδα). Κάθε δήμος υποστηρίζεται από έναν τοπικό φορέα κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας: Sol.Co Camunia (Malegno), Fondazione di Comunità di Messina (Mirabella Imbaccari), COOPINTE (Bonares), Άνεμος Ανανέωσης / Wind of Renewal (Σίφνος). Αυτές οι τοπικές συμπράξεις υποστηρίζονται περαιτέρω από ένα ευρωπαϊκό δίκτυο, το REVES – Ευρωπαϊκό Δίκτυο Πόλεων και Περιφερειών για την Κοινωνική Οικονομία και το FAECTA, το δίκτυο συνεταιρισμών της Ανδαλουσίας. Επικεφαλής αυτής της κοινοπραξίας είναι το Κοινοτικό Ίδρυμα της Μεσσίνας / Fondazione di Comunità di Messina (Σικελία, Ιταλία).
Το έργο αποσκοπεί στον εντοπισμό και την προώθηση ανθεκτικών στρατηγικών για την αντιμετώπιση των οικονομικών, ενεργειακών και κλιματικών κρίσεων σε τοπικό επίπεδο και στη χάραξη διαδρομών για μια βιώσιμη και δίκαιη πράσινη και ψηφιακή μετάβαση, αναπτύσσοντας τοπικές λύσεις για τις τοπικές ανάγκες. Στο πλαίσιο αυτό, η Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία συμβάλλει στην “εδαφική ανθεκτικότητα” μέσω του πειραματισμού καινοτόμων λύσεων που βασίζονται στην αλληλεγγύη, κινητοποιώντας τους τοπικούς φορείς να συνεργαστούν και να χρησιμοποιήσουν τους πόρους τους για να προσαρμοστούν στις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν.
