O Άνεμος Ανανέωσης¹ και το δίκτυο μικρών νησιών SMILO² συνεργάστηκαν στενά από το 2022 μέχρι τον Δεκέμβριο 2024 για να βοηθήσουν τη Σίφνο στα θέματα της διαχείρεισης των φυσικών της πόρων με έμφαση στα θέματα της προστασίας και της ανάδειξης των ξερολιθιών, του τοπίου καθώς και του φυσικού πλούτου, συμπεριλαμβανομένων των τοπικών ποικιλιών, σπόρων και δέντρων, αλλά και γενικότερα σε ένα μέλλον βιωσιμότητας.
Γιατί ένα πρόγραμμα που επικεντρώνει στις ξερολιθιές, στο τοπίο, στην τοπική βιοποικιλότητα
Στο νησί της Σίφνου, το δίκτυο χιλιάδων χιλιομέτρων ξερολιθιάτικων τοίχων/βεραντών, είναι ένα πολιτιστικό μνημείο και ένα παραδοσιακό βιοκλιματικό μοντέλο σχεδιασμού για την προστασία του εδάφους και της γονιμότητας και υγείας του, που χρησιμοποιείται για την αντιμετώπιση ακραίων καιρικών φαινομένων (π.χ. πλημμύρες), τη συλλογή όμβριων υδάτων στο υπέδαφος, την οικολογική διαχείριση και επαναχρησιμοποίηση των υδάτινων πόρων. Αυτό το αναβαθμισμένο σύστημα (και η έκταση της καλλιεργούμενης γης) απειλείται από το πέρασμα του χρόνου, τα καιρικά φαινόμενα και τον εκσυγχρονισμό. Η κλιματική αλλαγή προκαλεί ήδη ακραία καιρικά φαινόμενα με μεγαλύτερη ένταση και συχνότητα (ξηρασίες, έντονες βροχοπτώσεις, μεγαλύτεροι καύσωνες, τυφώνες). Για να παραχθεί ένα στρώμα γόνιμου εδάφους πάχους 2,5 εκατοστών χρειάζονται πάνω από 500 χρόνια. Οι ξερολιθιές και η σοφή εναλλαγή καλλιεργειών (αμειψισπορά) διατήρησαν την γονιμότητα και την υγεία του εδάφους δωρεάν για χιλιάδες χρόνια. Σήμερα η υγεία του εδάφους αναγνωρίζεται ως εξαιρετικά σημαντική για την ανθρώπινη υγεία, την διατροφική ασφάλεια και το περιβάλλον – κλίμα αφού το 70% των ερωπαϊκών εδαφών έχουν πρόβλημα.
Οι ξερολιθιές, αυτή η τεχνική που βλέπουμε να εφαρμόζεται σε ορισμένες περιοχές με απότομο κυρίως ανάγλυφο, θεωρείται σήμερα αφενός μέρος της ποαγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς αλλά και μια εκπληκτική λύση παλιότερων κοινωνιών που έχει μεγάλη οικολογική, γεωργική και οικονομική σημασία. Σήμερα χρειάζεται να αναδείξουμε και το ρόλο της στην προστασία του εδάφους και του νερού αλλά και στην συμβολή της στην προστασία του κλίματος και στην ενίσχυση της άμυνας των κοινωνιών απέναντι στα καραία καιρικά φαινόμενα και την κλιματική κρίση.
Η καταστροφή των ξερολιθιών μήκους 2-3000 χλμ θα άφηνε το νησί εκτεθειμένο στα ακραία καιρικά φαινόμενα, στην διάβρωση και στην ερημοποίηση. Παρόμοια παραδείγματα δεν απουσιάζουν από την ανθρώπινη ιστορία. Ενώ οι ξερολιθιές χτίστηκαν από ανθρώπους που είχαν σχέση με τη γη τους και χρειάστηκε χρόνια για να διαμορφωθεί αυτό το υπέροχο έργο, η προσπάθεια να ξαναδημιουργηθεί από το μηδέν θα ήταν αδύνατη, ενώ θα χρειάζονταν τεράστια ποσά, αρκετά δις ευρώ και εργασία πάρα πολλών ανθρώπων για χρόνια, αν διέθετε η χώρα αυτούς τους πόρους. Σήμερα έχουμε ένα πλούτο που χρειάστηκε αιώνες για να διαμορφωθεί, μπορεί όμως να καταστραφεί μέσα σε ελάχιστα χρόνια και να οδηγήσει σε κατάρρευση την οικονομία και την κοινωνία που θα μείνει χωρίς τον ευεργητικό ρόλο της. Σημάδια μιας τέτοιας επικίνδυνης κατάστασης βλέπουμε ήδη μετά από κάποιες βροχές που προκαλούν προβλήματα αλλά και εξαιτίας της μακροχρόνιας πλέον ανοβρίας και της διάβρωσης απο τα νερά της βροχής και τον άνεμο.
Το τοπίο της Σίφνου και γενικότερα των νησιών είναι μεγάλης αξίας, δημιουργήθηκε με τη συμβολή των ανθρώπων που έζησαν επί αιώνες στα μέρη αυτά και ανέδειξαν τον τόπο μέσα από την συνεργασά με τη φύση. είναι τοία χειροποίητα και εμπειρέχουν την εργασία και των πολιτισμό των κοινωνιών που αναπτύχθηαν σε ένα περιβάλλον πολύ διαφορετικό από το σημερινό. Η καταστροφή του τοπίου σημαίνει εξαφάνιση ενό ςολόκληρου πολιτισμού, του κόπους και της εργασίας χιλιάδων ανθρώπων και μιας σοφίας που είναι δύσκολο να ξαναδημιουργηθεί από την αρχή.
Οι τοπικές ποικίες σπόρων και ειδών δέντρων, χάνονται σταδιακά. Αν και πολλοί σπότοι και δέντρα μπορεί να προέρχονται ακόμα και από αρχαίους χρόνους και έπαιξαν σημαντικό ρόλο στηνν διατροφή πολλών γενεών αλλά και στην παραγωγή άλλων προϊόντων, σήμερα έχουν μπει σε μια διαδικασία εξαφάνισης, χωρίς δυνατότητα επιστροφής.
Είναι σπάνιο να βρεις, επίσης, ένα οικοσύστημα όπως αυτό που υπάρχει στην περιοχή Natura / Φύση της Σίφνου που είναι σημάδια μιας αναπτυγμένης συμβιωτικής σχέσης της τοπικής κοινωνίας με το φυσικό περιβάλλον της, Ανθρωπογενείς πιέσεις αλλά και η ραγδαία εξελισσόμενη κλιματική κρίση μπορεί να αποτυπώνονται στη βιοποικιλότητα και τα ίχνη της διαφοροποίησης της περιοχής αυτής που μπορεί πριν καν μελετηθεί και αξιολογηθεί σε βάθος να χαθεί ή να φτωχείνει πολύ.
Μερικές από τις δράσεις που αναλήφθηκαν στο πλαίσιο της συνεργασίας, ενδεικτικές (υπάρχουν αναλυτικές) ήταν:
Τρόποι δράσης για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας της Σίφνου με ταυτόχρονη ενίσχυση της ανθεκτικότητας στον κίνδυνο διάβρωσης
– Συλλογή δειγμάτων τοπικών σπόρων και ειδών, σε συνεργασία με τον ερευνητή Ροίκο Θανόπουλο αλλά και ηχογραφήσεις συνεντεύξεων και συζητήσεων με ντόπιους που συνεχίζουν να καλλιεργούν κυρίως για τους ίδιους τους σπόρους αυτούς. Καταγράφτηκαν και συλέχθηκαν 39 είδη τοπικών σπόρων. Διατήρηση δειγμάτων στην Εθνική Τράπεζα Τοπικών Σπόρων και Ειδών (Θεσσαλονίκη, Ελλάδα)
– Συνέδρια, εργαστήρια και συζητήσεις με ντόπιους σχετικά με την εμπειρία τους από μια πιο βιώσιμη γεωργία. Καταγραφή τοπικών εμπειριών και καλών πρακτικών.
– Συζήτηση με τους ντόπιους για τη σημασία της διατήρησης της τοπικής γενετικής ποικιλότητας και της συνέχισης της καλλιέργειας τοπικών ειδών και σπόρων.
– Ανάλυση της σημασίας της διατήρησης του τείχους ξερολιθιάς για τη γεωργία και το περιβάλλον και ως αμυντικό σύστημα έναντι των επιπτώσεων ακραίων καιρικών φαινομένων (διάβρωση εδάφους, πλημμύρες, χαλάρωση της βιοποικιλότητας) σε μια σειρά συνεδρίων στη Σίφνο και την Αθήνα
– Ανάδειξη της σημασίας της αναγνώρισης των τοίχων από ξερολιθιά και των τεχνικών τους από την UNESCO ως μέρος της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς
– Πρόταση συμπερίληψης της γενετικής ποικιλότητας, καλλιέργειας οσπρίων και ελιών και προστασία τοπικών ειδών και δέντρων σε στρατηγικές μετριασμού του κλίματος και προσαρμογής για τα νησιά
– Συζήτηση για το πώς οι καλές πρακτικές καθώς και τα ευρωπαϊκά και εθνικά χρηματοδοτικά εργαλεία θα μπορούσαν να προωθήσουν μια πιο υπεύθυνη γεωργία και βιώσιμη εργασία των αγροτών στις στρατηγικές μετριασμού του κλίματος και προσαρμογής. Για παράδειγμα, η καλλιέργεια ελαιόδεντρων και οσπρίων είναι μια από τις καλύτερες λύσεις που βασίζονται στη φύση για την απομάκρυνση των αερίων του θερμοκηπίου όπως το CO2 (ελαιόδεντρα) και τα NOx (όσπρια) από την ατμόσφαιρα και την προστασία του εδάφους από τη διάβρωση και την υποβάθμιση. Επομένως, υπάρχει χώρος για νέους ρόλους, εν μέρει χρηματοδοτούμενους από την ΕΕ, για την ενίσχυση του ρόλου της βιώσιμης γεωργίας και των αγροτών ως υπερασπιστών του κλίματος, του περιβάλλοντος και του εδάφους. Υπάρχει ανάγκη για καλύτερη κατανόηση και χρήση των υπαρχόντων ή μελλοντικών χρηματοοικονομικών εργαλείων που αναπτύχθηκαν για την υποστήριξη τέτοιων πρακτικών.
Δραστηριότητες που υλοποιήθηκαν –
– 2022-2024: Ενημερωτικές δραστηριότητες και εκδηλώσεις ευαισθητοποίησης του κοινού σχετικά με το ρόλο και τη σημασία των ξερολιθικών τοίχων σε περιβαλλοντικά, οικολογικά, γεωργικά, πολιτιστικά, οικονομικά και κλιματικά θέματα.
– 2022-2024 Δημοσίευση αναρτήσεων και άρθρων καθώς και συνεντεύξεων στα μέσα ενημέρωσης για τις δραστηριότητες αλλά και για τη σημασία των ξερολιθικών τοίχων. Αποστολή ενημερωτικών δελτίων με αυτά τα άρθρα σε περισσότερους από 3000 παραλήπτες – πολλοί από τους οποίους είναι από νησιά – καθώς και ανάρτησή τους σε πολλά προσωπικά και συλλογικά μέσα κοινωνικής δικτύωσης
-23-26/10/2023: Εργαστήριο και συνέδριο αποκατάστασης ξερολιθιάς , στη Σίφνο, με τη συμμετοχή φορέων (Αγροτικός και Μελισσοκομικός Συνεταιρισμός, όμιλος FLEA, Δήμος Σίφνου, Ίδρυμα Πρόκου, Ίδρυμα Ευγενίδου κ.λπ.) καθώς και εκπροσώπων από άλλα νησιά των Κυκλάδων (Τήνος, Κύθνος, Κέα, Σύρος, Πάρος, Σέριφος) και διάφορες οργανώσεις CPF, Ελληνική Society for the Environment and Culture, Medina – Mediterranean Institute for Nature and Man).
– 23-26/10/2023: Πρακτική εκπαίδευση σε τεχνικές αποκατάστασης ξερολιθιάς σε 3 ξερολιθιές και σκάλα στη Σίφνο με τη συμμετοχή 3 ντόπιων τεχνικών από τη Σίφνο και και περισσότερους από 40 συμμετέχοντες από Σίφνο, Σύρο, Σέριφο, Κύθνο, Κέα, Πάρος, Τήνος και άλλες περιοχές
– 25-26/10/2023: Προβολές 4 ταινιών με την τεχνική της ξερολιθιάς σε Κύθνο και Σίφνο
– 25-26/10/2023: Ανταλλαγή εμπειριών και συζητήσεις μεταξύ εκπροσώπων διαφόρων νησιών των Κυκλάδων
– Νοέμβριος – Δεκέμβριος 2023: Διερεύνηση δυνατοτήτων ίδρυσης «σχολής εκπαίδευσης ξερολιθιάς» στη Σίφνο κάθε 2 χρόνια και κινητής «σχολής» σε άλλα νησιά.
– Προτάσεις με θέμα την προστασία των τοίχων από ξερολιθιά ενσωματώθηκαν στο «Πράσινο Κοινωνικό Σχέδιο Δράσης για τη Σίφνο» (έργο GRAPE).
– Σεπτέμβριος 2024, Σίφνος: Συνάντηση εκπροσώπων της Ανέμου Ανανέωσης και Σιφνίων τεχνιτών ξερολιθιάς με εκπροσώπους της ΜΚΟ «Μιτάτο» Αμοργού και ενίσχυση της συνεργασίας.
– Οκτώβριος 2024: Συμμετοχή Σιφνιώτη τεχνίτη (Γιώργος Λουκιανός) στο εργαστήριο και στην πρακτική εκπαίδευση που διοργάνωσε το ΜΙΤΑΤΟ Αμοργού στο νησί.
– Διαδικτυακή συνάντηση με συμμετοχή των φορέων MITATO, Αμπασάδα και Άνεμος Ανανέωσης για καλύτερη συνεργασία στα θέματα της προστασίας της ξερολιθιάς και της εκπαίδευσης στις τεχνικές της.
Οι δραστηριότητές μας που θα συνεχιστούν και μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος στοχεύουν σε:
– Ευαισθητοποίηση των κατοίκων της Σίφνου και των Κυκλάδων για τη σημασία της μακροχρόνιας συντήρησης των ξερολιθιών για το μέλλον και τη βιωσιμότητα κι ανθεκτικότητά τους, όχι μόνο για το παρελθόν.
– Αμοιβαία γνωριμία ατόμων και ομάδων που ασχολούνται με την προστασία και τη συντήρηση ξερολιθιών στα νησιά των Κυκλάδων (Σίφνος, Κύθνος, Σέριφος, Τήνος, Αμοργός, Πάρος, Τζιά, Σύρος κ.λπ.)
– Καθιέρωση στενής συνεργασίας μεταξύ ομάδων και νησιών σε θέματα αποκατάστασης τοίχων ξερολιθιάς και τεχνικών εκπαίδευσης – ενίσχυση της δικτύωσης
– Σειρά δημιουργικών συναντήσεων με τους ανθρώπους του Ιδρύματος Ευγενίδου, το οποίο έχει πλούσιο έργο σε θέματα επαγγελματικής κατάρτισης και απόκτησης δεξιοτήτων για πιθανή συνεργασία στη δημιουργία «ανοιχτού σχολείου για ξερολιθιές». Ένα νέο εργαστήριο εκπαίδευσης για τοίχους από ξερολιθιά έχει προγραμματιστεί για την άνοιξη του 2025.
Το Πράσινο Κοινωνικό Σχέδιο Δράσης για τη Σίφνο αναδεικνύει δύο νέες προσεγγίσεις:
– Ανάκαμψη της καλλιέργειας και της γεωργίας γενικά στη Σίφνο, μέσω της ανάδειξης του ρόλου της στην προστασία του κλίματος και στη διατήρηση οικολογικών υπηρεσιών (π.χ. απορρόφηση αερίων θερμοκηπίου μέσω ελαιοκαλλιέργειας ή υγιούς εδάφους) καθώς και στην αποκατάσταση της φύσης και τη διατήρηση της γενετικής ποικιλότητας (καταγραφή και ενίσχυση της καλλιέργειας τοπικούς σπόρους και ποικιλίες που έχουμε καταγράψει στο πλαίσιο του προγράμματος SMILO-MED.
– Συντήρηση του δικτύου ξερολιθιών στο πλαίσιο μιας ουσιαστικής πολιτικής μετριασμού του κλίματος και κυρίως προσαρμογής , αντιμετώπισης της κλιματικής κρίσης και ενίσχυσης της άμυνας έναντι των ακραίων καιρικών φαινομένων (ανθεκτικότητα). Ωστόσο, η τοπική κοινωνία χρειάζεται εκπαίδευση, μεταφορά τεχνογνωσίας και γνώσης καθώς και (νέα) οικονομικά και άλλα εργαλεία για τη συντήρηση ενός δικτύου 2-3000 km ξερολιθιά που είναι έργο πολλών χιλιάδων ετών (από την αρχαιότητα ) αλλά και δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων. Οι γνώσεις και οι τεχνικές των τοίχων από ξερολιθιά έχουν συμπεριληφθεί στον κατάλογο Άυλης Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς του σχετικού καταλόγου της UNESCO.
Βιώσιμη προοπτική για τη Σίφνο και SMILO Labelling
Ο Άνεμος Ανανέωσης πέρα από την προετοιμασία με συμμετοχικό τρόπο του Πράσινου Κοινωνικού Σχεδίου ΔΡάσης για τη Σίφνο καθώς και την προετοιμασία ενός σχεδίου δραστηριοτήτων και μέτρων που χρειάζονται να προωθηθούν για ένα βιώσιμο μέλλον της Σίφνου, διατύπωσε σε συνεργασία με πολλούς ανθρώπους και μια πρόταση διάγνωσης για να μπορέσει η Σίφνος να συμμετάσχει και να επωφεληθεί από το δίκτυο μικρών νησιών SMILO και να αποκτήσει το σήμα βιωσιμότητας εφόσον δεσμευτεί σε μια τέτοια βιώσιμη κατεύθυνση.
Πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία προέκυψαν από την συνεργασία ΑΝΕΜΟΥ ΑΝΑΝΕΩΣΗΣ με το δίκτυο μικρών νησιών SMILO και αν o Δήμος πιάσει αυτήν την ευκαιρία που προσφέρει η συνεργασία μαζί του, μπορεί όχι μόνο να αποκτήσει ένα σήμα με ιδιαίτερη αξία όπως είναι το SMILO labelling αλλά να εξασφαλίσει τεχνική και οικονομική στήριξη στην προώθηση μιας ολοκληρωμένης πολιτικής όσον αφορά το τοπίο, το νερό, τη βιοποικιλότητα, την ενέργεια, τα απορρίμματα, τη βιωσιμότητα.
Περιμένουμε ο Δήμος Σίφνου να υλοποιήσει την απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου και να ορίσει μια επίσημη Επιτροπή που θα συζητήσει όλη την δουλειά που έχουμε προετοιμάσει δωρεάν και να εισηγηθεί ένα σύνολο μέτρων και δεσμεύσεων του Δήμου σε μια κατεύθυνση βιωσιμότητας.
Είναι μια μεγάλη πρόκληση που δεν έχει κοστίσει στο Δήμο ούτε ένα ευρώ, ενώ από την άλλη είναι μια εμβληματική δουλειά που θα μπορούσε να δώσει το παράδειγμα και σε άλλα νησιά αλλά και να αποτελέσει μια πρόταση για μια διαφορετική αναπτυξιακή πορεία για το νησιωτικό χώρο την εποχή της κλιματικής κρίσης και της απειλής της υπερδόμησης και του υπερτουρισμού
- Το πρόγραμμα SMILO MED είναι μια συνεργασία μεταξύ του ΑΝΕΜΟΥ ΑΝΑΝΕΩΣΗΣ και του δικτύου μικρών νησιών SMILO και υποστηρίχθηκε από το Foundation Prince Albert II του Μονακό
