50 άτομα από τη Σίφνο, την Κύθνο, την Τήνο, την Κέα, τη Σύρο, την Πάρο, το CPF, το Ίδρυμα Ευγενίδου, την Ελληνική Εταιρία Προστασίας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, το Σύλλογο ΑΜΠΑΣΑΔΑ της Τήνου, τον Αρχίλοχο Πάρου, το Σύλλογο Φίλων Αρχαιολογικού Μουσείου Νήσου Κύθνου και φοιτητές αρχιτεκτονικής συμμετείχαν στο εργαστήριο εκπαίδευσης στην πράξη και ανταλλαγής γνώσεων, εμπειριών και καλών πρακτικών σε θέματα ξερολιθιάς, 24, 25 και 26 Οκτωβρίου στη Σίφνο.

Τις δράσεις οργάνωσε ο ΑΝΕΜΟΣ ΑΝΑΝΕΩΣΗΣ σε συνεργασία με τον Αγροτικό και Μελισσοκομικό Συνεταιρισμό Σίφνου, το δίκτυο μικρών νησιών SMILO και την Ομάδα ΦΛΕΑ  με αντικείμενο: τη σημασία της διατήρησης της για τη γεωργία, το περιβάλλον, το νερό, τον πολιτισμό και το κλίμα. 

Λόγω των προβλημάτων ακτοπλοϊκών συνδέσεων δεν ήταν τελικά εφικτή η συμμετοχή εκπροσώπων από το ΜΙΤΑΤΟ (Αμοργός), το ΚΠΕ Κορθίου (Άνδρος) καθώς και ενδιαφερομένων από τα Κουφονήσια και τη Σίκινο.

Στις δραστηριότητες στο πεδίο όσο και στις συζητήσεις συμμετείχε ο εκπρόσωπος του Ιδρύματος Ευγενίδου Χάρης Καζαντζίδης που απηύθυνε και σε σχετικό χαιρετισμό εκ μέρους του ιδρύματος.

Επίσης, συμμετείχαν ο δ/ντής του δικτύου μικρών νησιών SMILO Sylvain Petit που στον χαιρετισμό του αναφέρθηκε στο πρόγραμμα SMILO MED για τη Βιώσιμη Διαχείριση των Φυσικών Πόρων της Σίφνου που υλοποιούν μαζί οι δυο φορείς (Άνεμος Ανανέωσης και SMILO).

Χαιρετισμό εκ μέρους του CPF απηύθυνε η Νάσια Κασέλα.

Τις εκδηλώσεις συντόνισε ο Νίκος Χρυσόγελος, πρόεδρος του Ανέμου Ανανέωσης

Εργαστήριο στο χωράφι, προβολές ταινιών και συζητήσεις για τις ξερολιθιές

Η δραστηριότητα οργανώθηκε σε δύο επίπεδα:

• τα πρωινά 24, 25 και 26 Οκτωβρίου, πρακτικές αποκατάστασης ξερολιθιάς στο πεδίο, με στόχο την πρακτική εκπαίδευση αλλά και την καταγραφή της τεχνικής και της γνώσης με τη βοήθεια 3 Σιφνιών τεχνιτών ξερολιθιάς: Νίκος Κακάκης, Γιώργος Λουκιανός και Γιάννης Ποριώτης 
• τα απογεύματα 25 και 26 Οκτωβρίου (18.30 – 21.30) στο Ίδρυμα Πρόκου, προβολές ταινιών και  συζητήσεις για το ρόλο και τη σημασία των ξερολιθιών για την καλλιέργεια, το νερό, το περιβάλλον αλλά και για την προστασία μας απέναντι στα ακραία καιρικά φαινόμενα, ανταλλαγές καλών πρακτικών, μεταφορά τεχνογνωσίας.

Τετάρτη 25/10:

• Προβολή του ντοκιμαντέρ: “Πέτρα και Χρόνος. Οι ξερολιθιές της Κύθνου“. του Γιάννη Σπηλιόπουλου, μία παραγωγή του Δήμου Κύθνου και του Συλλόγου Φίλων Αρχαιολογικού Μουσείου Νήσου Κύθνου
• Προβολή του  ντοκιμαντέρ, “Οι γητευτές της πέτρας“, του Γιάννη Μαχαίρα, διάρκειας 30′, το οποίο αναφέρεται στο έργο των αδελφών Γκούμα, που ήταν δεξιοτέχνες και από τους πιο ξακουστούς πετράδες της Κύθνου.
• Χαιρετισμός του διευθυντή του δικτύου μικρών νησιών SMILO Sylvain Petit.
• Συζήτηση για τις τεχνικές της ξερολιθιάς και πρωτοβουλίες σε διάφορα νησιά (Τήνος, Αμοργός, Σίφνος, Κύθνος). Η σημασία και ο ρόλος της ξερολιθιάς για την αναγεννητική γεωργία, την προστασία του εδάφους, την διατήρηση της βιοποικιλότητας και την άμυνα απέναντι στα ακραία καιρικά φαινόμενα λόγω κλιματικής κρίσης.

Πέμπτη 26/10

• Προβολή της ταινίας: “Ξερολιθιές. Στηρίγματα στο Αιγαίο“, παραγωγοί: Αμαλία Ζέπου, Λυδία Καρρά, φωτογραφία: Χρήστος Ασημακόπουλος, Μοντάζ: Ελένη Τόγια (2011). H ταινία καταγράφει αυθεντικές στιγμές παραδοσιακών κτιστάδων στη Σίφνο που επικοινωνούν αυτο-σχεδιάζοντας με δίστιχα ενώ διδάσκουν σε εθελοντές την τέχνη του κτισίματος και της συντήρησης της ξερολιθιάς. Η εικοσάλεπτη ταινία είναι μια εισαγωγή στην πανάρχαια και πλούσια αυτή τέχνη, “με πάνω από 20 διαφορετικές λέξεις της τοπικής διαλέκτου να περιγράφουν την έννοια τ ης πέτρας. Οι ξερολιθιές όχι μόνο σώζουν το χώμα από τη διάβρωση και το νησί από την ερημοποίηση, αλλά πλαισιώνουν ένα δίκτυο μονοπατιών που προσελκύει όλο και περισσότερους πεζοπόρους, διευρύνοντας χρονικά και ποιοτικά την τουριστική περίοδο. Κι έτσι, κατά τη διάρκεια της ταινίας, βιώνει και ο θεατής τη διάσωση“.
• Προβολή ψηφιακού υλικού για τις ξερολιθιές της Κύθνου, “Τα στήματα της Κύθνου“, του Δημήτρη Μπακάλη. Έζησε την τριετία 2020-23 στην Κύθνο δουλεύοντας ως εκπαιδευτικός στο δημοτικό σχολείο του νησιού. “Οι φωτογραφίες τραβήχτηκαν σε διάφορες εποχές σε περιηγήσεις στα υπέροχα μονοπάτια του νησιού“. Στην Κύθνο, κατά τη γνώμη του, “υπάρχουν ακόμη, οι πιο εξαιρετικές ξερές λιθοδομές στις Κυκλάδες σε πολύ καλή κατάσταση. Χαρακτηριστικό τους είναι τα στήματα, τα οποία συνεργούν σε μια ξεχωριστή αισθητική απεικόνιση, πολυμορφία και δυναμική αλληλεπίδραση με το περιβάλλον τους και με τους ανθρώπους. Στους λίθινους αυτούς φράχτες ο Κυθνιός, με “κυκλώπεια” διάθεση, ανακάτεψε το τυχαίο, την τεχνική, την ανάγκη και το παιχνίδι. Κατασκεύασε άπειρες φόρμες για αιώνες εκφράζοντας την ταυτότητα του. Αναζητώντας στοιχεία ταυτότητας στην εκπαίδευση των παιδιών της Κύθνου, ασχοληθήκαμε με την ξερολιθιά και πραγματοποιήσαμε μια δράση επιδιόρθωσης βουλισμένης ξερολιθιάς με την καθοδήγηση του τεχνίτη Γιάννη Φιλιππαίου. Ο Γιάννης Σπηλιόπουλος επιμελήθηκε το βίντεο της δράσης“.
• Σύντομη παρουσίαση της δουλειάς του συλλόγου ΑΜΠΑΣΑΔΑ στην Τήνο και του μήνα δράσης για τις ξερολιθιές που οργανώνει τον Νοέμβριο.
• Σύντομη παρουσίαση από τον Νίκο Χρυσόγελο του ΠΡΑΣΙΝΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΔΡΑΣΗΣ για τη Σίφνο την εποχή της κλιματικής κρίσης που προετοίμασε ο Άνεμος Ανανέωσης στο πλαίσιο του προγράμματος GRAPE.
• Συζήτηση για την εμπειρία από το 3ήμερο εργαστήριο αποκατάστασης ξερολιθιές

Στόχοι που είχαν τεθεί – και επιτεύχθηκαν:

• μεταφορά γνώσης και των διαφόρων πρακτικών στα νησιά
• ανταλλαγή εμπειριών
• ενίσχυση της συνεργασίας και της δικτύωσης μεταξύ πρωτοβουλιών που αγωνίζονται για την διατήρηση της ξερολιθιάς.

Από τη συνάντηση προέκυψε το ενδιαφέρον να συνεργαστούμε για να παρέμβουμε από κοινού σε περιφερειακό, εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο για μια συγκροτημένη πολιτική και την διαμόρφωση / αξιοποίηση εργαλείων που θα κάνουν βιώσιμη την προστασία των ξερολιθιών στα νησιά.

Η όλη εμπειρία θα αξιολογηθεί και θα αποτελέσει τη βάση για την προετοιμασία – σε συνεργασία με τοπικούς και εκπαιδευτικούς φορείς – μιας “φθινοπωρινής σχολής” εκπαίδευσης, ανάπτυξης ικανοτήτων και δεξιοτήτων καθώς και ανταλλαγής εμπειριών στην παραδοσιακή τεχνική αποκατάστασης ξερολιθιών στη Σίφνο και για παρόμοιες δραστηριότητες από κοινού σε άλλα νησιά των Κυκλάδων. Ήδη εργαστήρια πραγματοποιούνται στην Αμοργό, την Τήνο, την Άνδρο από τους εκεί φορείς.  

Τον Μάιο του 2024, ο Άνεμος Ανανέωσης θα φιλοξενήσει εκπροσώπους φορέων από νησιά από Γαλλία, Κροατία και Μάλτα, σε συνεργασία με το δίκτυο μικρών νησιών SMILO. Ένα από τα κεντρικά θέματα αυτής της συνάντησης αφορά την ξερολιθιά και την ανταλλαγή εμπειρίας μεταξύ 4 νησιωτικών περιοχών (Friul – Γαλλία, Gozo – Μάλτα, Pakleni – Κροατία, Σίφνος – Ελλάδα). 

Βίντεο από το εργαστήριο here

Οι τοίχοι από ξερολιθιά είναι μια τεχνική – “λύση που βασίζεται στη φύση”

Η οικολογική, οικονομική και πολιτιστική σημασία των ξερολιθικών τοίχων είναι ιδιαίτερα σημαντική σήμερα, αλλά παρόλα αυτά αφήνουμε τις ξερολιθιές να καταρρεύσουν ή καταστρέφονται ή απαξιώνονται. Και όμως η σημασία τους είναι πολύ μεγάλη:

– Για την καλλιέργεια των εδαφών, χάρη στη δημιουργία επίπεδων αγρών, γνωστών ως “αναβαθμίδων” (πεζούλες)

– Για τη συγκράτηση του νερού της βροχής και τον εμπλουτισμό των υπόγειων αποθεμάτων

– Για προστασία από τη διάβρωση από τον άνεμο και τη βροχή

– Ως άμυνα κατά των ακραίων καιρικών φαινομένων που προκαλούνται από την εντεινόμενη κλιματική κρίση. Οι ξερολιθιές είναι η βασική άμυνα στα νησιά απέναντι στην διάβρωση των εδαφών, τις πλημμύρες και τους κινδύνους από τοπικούς τυφώνες, ανεμοστρόβιλους, υδροστρόβιλους και τσουνάμι ως συνέπεια της εντεινόμενης κλιματικής κρίσης.

– Ως μνημείο του άυλου παγκόσμιου ανθρώπινου πολιτισμού.  Όλο αυτό το θαυμάσιο δίκτυο δεν είναι μόνο πέτρες αλλά και γνώση και μαεστρία, στο πλαίσιο αυτού που σήμερα αποκαλούμε “λύσεις που βασίζονται στη φύση” ή πράσινες υποδομές. Στην πραγματικότητα, η τέχνη της ξερολιθιάς έχει πλέον αναγνωριστεί ως εγγράφεται στον αντιπροσωπευτικό κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας (UNESCO)

Η οικονομική αξία που αγνοείται ή απαξιώνεται

Οι τοίχοι από ξερολιθιά έχουν τεράστια οικολογική, πολιτισμική αλλά και οικονομική αξία που όμως σταδιακά απαξιώνεται. Αυτό το μοναδικό ανθρώπινο κατασκεύασμα σε ένα μικρό νησί θα απαιτούσε πολλά δισεκατομμύρια ευρώ για να δημιουργηθεί σήμερα. Με δεδομένο ότι η αποκατάσταση 100 μέτρων ξερολιθιών μπορεί να κοστίζει σήμερα έως και 10.000 ευρώ, ακόμη και αν υπήρχε το ανθρώπινο δυναμικό για τέτοιου είδους έργα μεγάλης κλίμακας, θα χρειάζονταν περισσότερα από 300.000.000 ευρώ για να επισκευαστεί το υφιστάμενο μήκος ξερολιθιάς μία φορά, επί τόπου, αν καταρρεύσει ή καταστραφεί. Και όμως, οι εργασίες αυτές γίνονταν συνεχώς για χιλιάδες χρόνια από τους τους αγρότες, κυρίως, και πιο σπάνια από άλλους, χωρίς να διαθέτουν ανάλογους πόρους.

Ωστόσο, η κατασκευή αυτών των ξερολιθιών από την αρχή θα ήταν ένα φαραωνικό έργο.  Είναι άλλο πράγμα η επισκευή των ξερολιθιών όπου πέφτουν, χρησιμοποιώντας ξανά τις πέτρες που βρίσκονται εκεί κοντά που έχουν πέσει, και άλλο η προσπάθεια κατασκευής τους από την αρχή.  Για να φτιαχτεί από την αρχή μια ξερολιθιά θα έπρεπε να μαζευτούν πέτρες από το χωράφι ή από χώρο εκεί κοντά και να μεταφερθούν στο συγκεκριμένο σημείο για την κατασκευή της ξερολιθιάς. Σπάνια χρησιμοποιούνται εργαλεία για το δούλεμα της πέτρας κατά την αποκατάσταση της ξερολιθιάς που έχει πέσει, αλλά η από την αρχή κατασκευή της θα απαιτούσε περισσότερη εργασία και χρήση κάποιων εργαλείων.

Αν δεν υπήρχαν οι τοίχοι ξερολιθιάς, θα έπρεπε να τους εφεύρουμε στα νησιά για λόγους άμυνας απέναντι στα ακραία καιρικά φαινόμενα. Ωστόσο, για να χτιστεί αυτό το “σιφνέικο τείχος” από το μηδέν (κάτι ανάλογο με το Σινικό Τείχος, τηρουμένων των αναλογιών) θα απαιτούνταν σήμερα τεράστιοι πόροι και ανθρώπινη εργασία χιλιάδων ανθρώπων για πολλά χρόνια. Εάν αυτό το μοναδικό “μνημείο” και η άμυνα μας απέναντι στα ακραία καιρικά φαινόμενα εξαφανιστούν, ίσως χρειαστούν περισσότερα από 300 δισεκατομμύρια ευρώ μόνο στη Σίφνο για να ξαναχτιστεί σε κάποιο μακρινό μέλλον αυτό το δίκτυο πέτρας χωρίς συνδετικό υλικό (ξερολιθιά) που κληρονομήσαμε.

Με δεδομένη τη σημασία τους ακόμα και την οικονομική αξία τους, θα πρέπει να φροντίσουμε όχι μόνο να μην αφεθούν να καταρρεύσουν οι ξερολιθιές αλλά και να μην καταστρέφονται όταν χτίζονται διάφορες κατοικίες, τουριστικές επιχειρήσεις κ.ά. Ενώ υπάρχει νομοθεσία και ειδική φροντίδα για μνημεία που είναι πιο πρόσφατα, δεν υπάρχει κάτι ανάλογο για την προστασία των ξερολιθιών που είναι έργα χιλιάδων χρόνων και περικλείουν γνώση, μνήμες, πολιτιστική κληρονομιά. Εξάλλου εγγράφηκαν στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας. Θα πρέπει, λοιπόν, να υπάρξει ειδική ρύθμιση που θα απαγορεύει την καταστροφή αυτών των μνημείων άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας. Και θα πρέπει η διασφάλιση των ξερολιθιών να είναι ξεκάθαρος όρος σε κάθε σχέδιο και αδειοδότηση οικοδομικών εργασιών, δημόσιων ή ιδιωτικών έργων. 

Οι ξερολιθιές στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας

Οι ξερολιθιές δεν είναι μόνο πέτρα, αλλά και γνώση, εμπειρία και πολιτισμός. Αυτό αναγνωρίζεται πλέον σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Για το λόγο αυτό οι ξερολιθιές και η γνώση που περιέχουν – η οποία αποτελεί επίσης τοπικό πλούτο – έχουν εγγραφεί στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας.

Η Διακυβερνητική Επιτροπή της UNESCO, μετά από πρόταση της Κροατίας, της Κύπρου, της Γαλλίας, της Ελλάδας, της Ιταλίας, της Σλοβενίας, της Ισπανίας και της Ελβετίας, εγγράφει τις γνώσεις και τις τεχνικές κατασκευής τοίχων από ξερολιθιά στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας.

Η απόφαση αναφέρει: “Οι κατασκευές αυτές μαρτυρούν τις μεθόδους και τις πρακτικές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι από την προϊστορία έως σήμερα για να οργανώσουν τον χώρο διαβίωσης και εργασίας τους, βελτιστοποιώντας τους τοπικούς φυσικούς και ανθρώπινους πόρους“.

Η απόφαση αναγνωρίζει τον οικολογικό ρόλο των ξερολιθιών: “Παίζουν ζωτικό ρόλο στην πρόληψη κατολισθήσεων, πλημμυρών και χιονοστιβάδων και στην καταπολέμηση της διάβρωσης του εδάφους και της ερημοποίησης, ενισχύοντας τη βιοποικιλότητα και δημιουργώντας κατάλληλες συνθήκες μικροκλίματος για τη γεωργία. Οι φορείς και οι επαγγελματίες περιλαμβάνουν τις αγροτικές κοινότητες όπου το στοιχείο είναι βαθιά ριζωμένο, καθώς και τους επαγγελματίες της κατασκευαστικής βιομηχανίας. Οι κατασκευές από ξηρολιθοδομή γίνονται πάντα σε απόλυτη αρμονία με το περιβάλλον και η τεχνική αυτή αποτελεί παράδειγμα αρμονικής σχέσης μεταξύ ανθρώπου και φύσης. Η πρακτική διαδίδεται κυρίως μέσω της πρακτικής εφαρμογής προσαρμοσμένης στις ιδιαίτερες συνθήκες κάθε τόπου”. 

“Η τέχνη των ξερολιθιών συνδυάζει μια ευρέως διαδεδομένη τεχνική με τον σεβασμό στις τοπικές συνθήκες και την αποκλειστική χρήση τοπικών δομικών υλικών. Προωθώντας τον κοινό χαρακτήρα της παραδοσιακής τεχνογνωσίας, η πρακτική αυτή απορρέει από την ανάγκη να καθαριστεί η γη για γεωργικούς σκοπούς και να χρησιμοποιηθούν πέτρες για την κατασκευή δομών υψηλής λειτουργικότητας. Οι πτυχές αυτές καταδεικνύουν τον θεμελιώδη ρόλο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς στη δημιουργία και τη διατήρηση του περιβάλλοντος διαβίωσης. Η ευρεία διάδοση της πρακτικής και το υψηλό επίπεδο προστασίας των μνημείων από ξερολιθιές θα συμβάλλει σημαντικά στην προώθηση της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς εν γένει. Θα αναπτυχθούν οι υφιστάμενες συνέργειες μεταξύ των κοινοτήτων και των συνεργαζόμενων οργανισμών, αναδεικνύοντας τους δεσμούς και τις κοινές αξίες των επαγγελματιών“.

Η τέχνη της οικοδόμησης ξηρών πέτρινων τοίχων:

 “Ο χτίστης της ξερολιθιάς (ξερολιθοπλάστης) χορεύει, κινείται δεξιά – αριστερά αρμονικά, εντοπίζει τη σωστή πέτρα, την πιάνει και την τοποθετεί στη σωστή θέση, δεν την πετσοκόβει, την προσαρμόζει” Νίκος Κακάκης

Οι δραστηριότητες υλοποιήθηκαν με την ευγενική υποστήριξη του δικτύου μικρών νησιών SMILO και του προγράμματος  SMILO MED, του προγράμματος  GRAPE, του  Cyclades Preservation Fund (CPF), του Ιδρύματος Ευγενίδου, του Ιδρύματος Στυλιανού Πρόκου και της Aegean Sea Lines

• Το πρόγραμμα SMILO MED είναι μια συνεργασία μεταξύ του ΑΝΕΜΟΥ ΑΝΑΝΕΩΣΗΣ και του δικτύου μικρών νησιών SMILO και υποστηρίχθηκε από το  Foundation Prince Albert II του Μονακό