Ο Άνεμος Ανανέωσης και το Ίδρυμα Χάινριχ Μπελ Ελλάδας έχουν ξεκινήσει έναν ουσιαστικό διάλογο με ερευνητές, εκπροσώπους επαγγελματικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών φορέων καθώς και ειδικούς για την Πράσινη Συμφωνία (Green Deal) και τι θα σήμαινε αυτή για την Ελλάδα, ιδιαίτερα σε τέσσερις θεματικούς τομείς:
- Κλίμα και ενέργεια
- Αγρο-διατροφικός τομέας
- Κατοικία, πόλη, μετακινήσεις
- Πράσινη χρηματοδότηση
και σε τέσσερις οριζόντιες πολιτικές:
- κοινωνική συνοχή, κοινωνική πολιτική, κοινωνικός πυλώνας
- εκπαίδευση, νεολαία, απασχόληση
- διάσταση φύλου, κοινωνικές ανισότητες και διακρίσεις
- κοινωνική επιχειρηματικότητα, κοινωνική κι αλληλέγγυα οικονομία
Στόχος είναι να διαμορφωθεί μέσα από μια συστηματική διαβούλευση μια πρόταση για ένα Green Deal που δεν θα αφήνει κανένα/καμία πίσω αλλά και θα συμβάλλει στην δημιουργία ένα νέου παραγωγικού – καταναλωτικού μοντέλου. Στο πλαίσιο αυτό ξεκινήσαμε την δημοσίευση μιας σειράς άρθρων στα θέματα αυτά και θα ακολουθήσουν εργαστήρια και στρογγυλά τραπέζια.
Δημοσιεύουμε το δέκατο πέμπτο (15) άρθρο στη σειρά αυτή, του Νίκου Χρυσόγελου που προτείνει την ενσωμάτωση της διάστασης του φύλου και νέα εργαλεία για την προώθηση της ισότητας μέσα στα σχέδια ανάκαμψης και την Πράσινη Συμφωνία.
Του Νίκου Χρυσόγελου,Σύμφωνα με την EIGE’s Gender Equality Index Report 2020 η βελτίωση σε θέματα ισότητας είναι πολύ αργή στο σύνολο της ΕΕ, με κάποιες χώρες να προχωράνε λίγο καλύτερα και άλλες να έχουν μείνει πολύ πίσω. Η βαθμολογία του δείκτη βελτιώνεται κατά μέσο όρο κατά 1 βαθμό κάθε 2 χρόνια. Με τον σημερινό ρυθμό η Ευρωπαϊκή Ένωση θα χρειαστεί τουλάχιστον 60 χρόνια για να φτάσει στην ισότητα των φύλων. Η μεγαλύτερη βελτίωση παρατηρήθηκε σε θέματα ισότιμης συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων, η οποία οδήγησε το μεγαλύτερο μέρος της αλλαγής στον δείκτη ισότητας των φύλων. Από το 2010, “ο τομέας της εξουσίας” έχει συνεισφέρει το 65% του συνολικού οφέλους στην ισότητα των φύλων στην ΕΕ. Αυτό οφείλετε κατά ένα σημαντικό ποσοστό σε νομοθετικά μέτρα και άλλες πολιτικές ενέργειες.
H Ελλάδα κατατάσσεται τελευταία στον κατάλογο με βάση τον Δείκτη Ισότητας Φύλων, με 52,5 μονάδες στις 100, υπολειπόμενη κατά 15,7 μονάδες από τον μέσο όρο σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η βαθμολογία της παραμένει περίπου η ίδια από το 2010. Η κρίση της πανδημίας είναι αναμενόμενο να επιδείνωσε την κατάσταση.
Οι υψηλότερες βαθμολογίες της Ελλάδας καταγράφονται στον τομέα της υγείας (84,0 μονάδες) και στον τομέα των χρημάτων (72,5 μονάδες). Και στους δύο αυτούς τομείς, η Ελλάδα συγκεντρώνει μία από τις χαμηλότερες βαθμολογίες ανάμεσα σε όλες τις χώρες (κατατάσσεται στην 21η και στην 22η θέση αντίστοιχα). Οι ανισότητες των φύλων είναι εντονότερες στους τομείς της εξουσίας (27,0 μονάδες), του χρόνου (44,7 μονάδες) και της εργασίας (64,4 μονάδες). Στους τομείς αυτούς οι επιδόσεις της Ελλάδας είναι επίσης χαμηλές σε σύγκριση με άλλα κράτη μέλη (κατατάσσεται στην 27η θέση και στους τρεις). Από το 2010 και μετά, η βαθμολογία της Ελλάδας βελτιώθηκε κυρίως στον τομέα του χρόνου (+9,1 μονάδες) και
της εξουσίας (+4,7 μονάδες). Από το 2017 η βαθμολογία της Ελλάδας στον τομέα της εξουσίας αυξήθηκε κατά 2,7 μονάδες. Από το 2010 οι βαθμολογίες της Ελλάδας μειώθηκαν στον τομέα των χρημάτων (–2,8 μονάδες) και της υγείας (–0,3 μονάδες). Στον τομέα της εργασίας καταγράφεται στασιμότητα (+0,8 μονάδες).
- ένα εκατομμύριο γυναίκες στην Ιαπωνία εγκατέλειψαν την αγορά εργασίας όταν την έπληξε η πανδημία, ενώ η συμμετοχή των ανδρών στο εργατικό δυναμικό άλλαξε πολύ λιγότερο.
- Στη Χιλή, το 76% των γυναικών ανέφεραν ότι περνούσαν περισσότερο χρόνο στις οικιακές δουλειές από τότε που ξεκίνησε η πανδημία COVID-19.
- Το Μεξικό σημείωσε αύξηση κατά 53% στις κλήσεις έκτακτης ανάγκης που σχετίζονται με τη βία κατά των γυναικών.
- Το Ταμείο Malala εκτιμά ότι 20 εκατομμύρια κορίτσια στις αναπτυσσόμενες χώρες ενδέχεται να μην επιστρέψουν ποτέ στην τάξη μετά το κλείσιμο του σχολείου που σχετίζεται με πανδημία.
Ωστόσο, μερικές κοινωνικές ομάδες είναι πιο ευάλωτες από άλλες, σύμφωνα με την έρευνα του ΔΝΤ:
- Οι γυναίκες θα μπορούσαν να πληγούν ιδιαίτερα, με κίνδυνο να αναιρεθούν τα βήματα προόδου που πραγματοποιήθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες σε θέματα ισότητας των φύλων. Αυτό συμβαίνει επειδή οι γυναίκες εργάζονται δυσανάλογα περισσότερο σε τομείς που έχουν πληγεί περισσότερο, όπως η ψυχαγωγία, ο πολιτισμός, η κοινωνική φροντίδα, η καθαριότητα, τα ταμεία μαγαζιών. Επιπλέον, οι γυναίκες φέρουν ένα μεγαλύτερο βάρος της φροντίδας των παιδιών και των οικιακών μικροδουλειών, ενώ η παροχή αυτών των υπηρεσιών στην αγορά έχει διακοπεί.
- Οι νέοι /νέες εργαζόμενοι/ες και όσοι/ες δεν έχουν πανεπιστημιακή εκπαίδευση είναι λιγότερο πιθανό να εργαστούν από απόσταση. Ο κίνδυνος συνδέεται και με την ηλικία των εργαζομένων στους τομείς που πλήττονται περισσότερο από την καραντίνα και τις πολιτικές “κοινωνικής αποστασιοποίησης”. Η κρίση θα μπορούσε να ενισχύσει την ανισότητα και μεταξύ των γενεών.
- Οι εργαζόμενοι με μερική απασχόληση και οι εργαζόμενοι μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων αντιμετωπίζουν μεγαλύτερο κίνδυνο απώλειας θέσεων εργασίας. Οι εργαζόμενοι/ες με μερική απασχόληση είναι συχνά οι πρώτοι/ες που μένουν άνεργοι/ες όταν επιδεινώνονται οι οικονομικές συνθήκες, όπως τώρα, και οι τελευταίοι/ες που προσλαμβάνονται όταν βελτιώνονται οι συνθήκες. Είναι, επίσης, λιγότερο πιθανό να έχουν πρόσβαση σε υγειονομική περίθαλψη και κοινωνική ασφάλιση, ιδιαίτερα σε χώρες με υψηλά ποσοστά ανασφάλιστης, άτυπης και μαύρης εργασίας όπως η Ελλάδα, για να μπορούν να έχουν πρόσβαση σε μέτρα και ενισχύσεις που μπορούν να τους βοηθήσουν να αντιμετωπίσουν την κρίση. Στις οικονομίες που είναι λιγότερο αναπτυγμένες, οι εργαζόμενοι/ες με μερική απασχόληση και εκείνοι/ες που εργάζονται σε άτυπες μορφές εργασίας αντιμετωπίζουν έναν εντυπωσιακά υψηλότερο κίνδυνο να πέσουν στη φτώχεια.
Η πανδημία COVID-19 είναι φυσικά μια μεγάλη κρίση και έχει σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία και την ίδια τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων, από την άλλη είναι, όμως, και μια πρό(σ)κληση για αλλαγές, μεταξύ άλλων ένα κάλεσμα αφύπνισης για ισότητα των φύλων στην Ευρώπη, και στη χώρα μας. Η υγειονομική κρίση έριξε περισσότερο φως στις καθημερινές κοινωνικές ανισότητες, μεταξύ άλλων και στις ανισότητες μεταξύ των φύλων που συχνά περνάνε απαρατήρητες: από την πολλαπλάσια παρουσία γυναικών σε υπηρεσίες καθαριότητας ή νοσηλευτικές υπηρεσίες και την μικρότερη παρουσία τους μεταξύ του ιατρικού προσωπικού έως την πραγματικότητα της ενδοοικογενειακής βίας που αντιμετωπίζουν πολλές γυναίκες ή την ανάγκη να διακόψουν την εργασία τους σε κρίσιμους οικονομικούς τομείς για να φροντίσουν τα παιδιά ή άτομα με χρόνια προβλήματα στο σπίτι, στην διάρκεια της πανδημίας και του lockdown.
Μάλλον θα χρειαστεί ακόμη αρκετός χρόνος για να κατανοήσουμε πλήρως τις συνέπειες της πανδημίας COVID-19, και των μέτρων που ελήφθησαν, στις διάφορες κοινωνικές ομάδες και στους διάφορους τομείς της κοινωνικής και οικονομικής δραστηριότητας, όπως και σε θέματα ισότητα των φύλων, είναι, όμως, σαφές ότι αν δεν υπάρξουν πιο στοχευμένα μέτρα στα σχέδια ανάκαμψης υπάρχει μεγάλος κίνδυνος να απειληθούν τα εύθραυστα επιτεύγματα που σημειώθηκαν την τελευταία εικοσαετία σε θέματα ισότητας των φύλων.
Να μάθουμε από τα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν προσωρινά μέσα στην κρίση
Οι επιπτώσεις θα μπορούσαν να είναι ακόμα χειρότερες αν δεν υπήρχαν ήδη κάποια κυβερνητικά μέτρα σε διάφορες χώρες. Το COVID-19 Global Gender Response Tracker του ΟΗΕ δείχνει ότι οι χώρες θέσπισαν σχεδόν 1.000 μέτρα πολιτικής για την αντιμετώπιση προκλήσεων που σχετίζονται με το φύλο. Αυτές περιλαμβάνουν άδεια μετ ‘αποδοχών για γυναίκες, μέτρα προστασίας της εργασίας, πιο ευέλικτη εργασία και υποστήριξη εισοδήματος / σε είδος για τα ευάλωτα νοικοκυριά ή λειτουργία των σχολείων για εργαζόμενους/ες σε κρίσιμες υπηρεσίες υγείας, όπως πχ νοσοκομεία. Μια έρευνα του ΔΝΤ καταλήγει στο συμπέρασμα ότι αυτά τα μέτρα λειτουργούν. Ο προσωρινός, όμως, χαρακτήρας πολλών μέτρων ή η πρόωρη απόσυρσή του μπορεί στην μετά COVID περίοδο να εντείνει τις ανισότητες.
Βέβαια και σε προηγούμενα προγράμματα, ιδιαίτερα τα λεγόμενα ΕΣΠΑ, θεωρητικά υπήρχε η διάσταση του φύλου. Μόνο που συνήθως αυτό κατέληγε να είναι ένα ευχολόγιο που όσοι σχεδίαζαν προγράμματα ήξεραν ότι έπρεπε να διατυπώσουν με ωραία λόγια την ισότιμη συμμετοχή των φύλων στα προγράμματα. Στην πράξη, όμως, δεν υπήρχαν ούτε δείκτες αποτελεσματικότητας ούτε, κυρίως, μια αξιολόγηση σχετικά με το τι λειτούργησε και τι όχι στην προσπάθεια ενσωμάτωσης της διάστασης του φύλου στα προγράμματα και μέτρα που έχουν τρέξει.
Τα τελευταία χρόνια έχει προταθεί – και τώρα αυξάνεται το ενδιαφέρον για αυτόν – ο “προϋπολογισμός των φύλων”, ως εργαλείο που μπορεί να βοηθήσει τις χώρες να εστιάσουν πόρους στις γυναίκες και να διασφαλίσουν ότι οι μελλοντικοί δημόσιοι (και γιατί όχι και οι ιδιωτικοί/εταιρικοί) προϋπολογισμοί είναι καλύτεροι σε αυτό το θέμα από τους προηγούμενους και ότι πράγματι επιτυγχάνουν τους στόχους εξάλειψης της ανισότητας που περιγράφουν στα λόγια. Ο “προϋπολογισμός των φύλων” μπορεί να συνοδεύεται από τον “Δείκτη Ισότητας των Φύλων” που χρησιμοποιεί το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων.
Προϋπολογισμός φύλου – ένας οδηγός
Το πρώτο βήμα είναι ο σχεδιασμός και η υιοθέτηση συνεκτικών πολιτικών ανάκαμψης και πράσινης μετάβασης με συμμετοχή των πολιτών, της κοινωνίας των πολιτών και των διαφόρων ομάδων που κινητοποιούνται για την ισότητα των φύλων. Αλλά η υιοθέτηση τέτοιων πολιτικών είναι μόνο το ήμισυ της προσπάθειας. Οι επιπτώσεις τους μπορούν να ενισχυθούν περαιτέρω ως μέρος μιας συνεκτικής στρατηγικής για το φύλο που βασίζεται στην ανάγκη, έχει σχεδιαστεί αποτελεσματικά, ευθυγραμμίζεται με τη διαδικασία του προϋπολογισμού και παρακολουθείται και αξιολογείται για τη βελτίωση της εφαρμογής του. Σύμφωνα με τους/τις υποστηρικτές/τριες του εργαλείου, η ουσία του Προϋπολογισμού για τα Φύλα είναι ότι ενσωματώνει το φύλο στις πολιτικές και τις διαδικασίες της Δημόσιας Οικονομικής Διαχείρισης και των Δημόσιων Οικονομικών, αξιοποιώντας το ισχυρό εργαλείο και τους πόρους των “εθνικών προϋπολογισμών” για να αντιμετωπίσει τις ανισότητες μεταξύ των φύλων.
Η κατάρτιση “προϋπολογισμού για τα φύλα” είναι μια συνεχής και μακροπρόθεσμη επένδυση, απαιτεί αξιοποίηση της υπάρχουσας εμπειρίας άλλων χωρών, επεξεργασία και χρήση δέσμης μέτρων και δράσεων. Προϋποθέτει ότι υπάρχουν αξιόπιστα και διαρκώς επικαιροποιημένα δεδομένα, όπως για παράδειγμα η εκτίμηση του αντικτύπου της πανδημίας και των περιοριστικών μέτρων στις γυναίκες και τα κορίτσια. Είναι αδύνατον να σχεδιαστούν αποτελεσματικά μέτρα χωρίς αναλυτικά, ποσοτικά αλλά και τοπικοποιημένα δεδομένα για τα προβλήματα, ώστε να σχεδιαστούν κατάλληλες πολιτικές και μέτρα, με τη συμμετοχή των πολιτών, ιδιαίτερα των γυναικών και των νέων που πλήττονται περισσότερο.
Για την κατάρτιση του “προϋπολογισμού για τα φύλα” χρειάζεται να υπάρχουν αξιόπιστα δεδομένα για το πώς εξελίσσονται οι τομείς στους οποίους κυριαρχούν οι γυναίκες στη χώρα, σε ποιες υπηρεσίες βασίζονται οι γυναίκες για να καλύψουν ανάγκες όπως εκπαίδευση παιδιών, φροντίδα ατόμων με χρόνια προβλήματα, τι άλλα προβλήματα αντιμετωπίζουν οι γυναίκες κ.ά.
Το γραφείο των Ηνωμένων Εθνών για τις Γυναίκες (UN-Women) εφάρμοσε με γρήγορες διαδικασίες ένα σύστημα καταγραφής σε ένα έγγραφο “Εκτίμηση των Αναγκών του Φύλου” (Gender Needs Assessment) και κατάφερε μέσα σε μόλις ένα μήνα, στην αρχή της πανδημίας, να πραγματοποιήσει μια αξιολόγηση των αναγκών των φύλων στην Ουκρανία βάσει τηλεφωνικών και διαδικτυακών ερευνών. Παρόμοιες “Εκτιμήσεις των Αναγκών του Φύλου” μπορούν να εντοπίσουν ανεπιθύμητες προκαταλήψεις για το φύλο ή επιπτώσεις από την εφαρμογή ενός συστήματος επιδότησης των μισθών που απλώς αφήνει απέξω τους άτυπους εργαζόμενους (όπως οι γυναίκες που φροντίζουν τα παιδιά τους ή μακροχρόνια ανέργους) που σηκώνουν διπλό βάρος. Επίσης, μια άστοχη φορολογική πολιτική θα μπορούσε να αποθαρρύνει τις γυναίκες από την εργασία.
Οι πολιτικές που βασίζονται σε δεδομένα μπορούν να είναι πιο στοχευμένες και αποτελεσματικές. Αυτό δεν σημαίνει ότι παρά τα δεδομένα οι πολιτικές που σχεδιάζονται δεν μπορεί να αποδειχθούν άστοχες ή αναποτελεσματικές. Για να αποφευχθεί ο κακός σχεδιασμός πολιτικής είναι σημαντικό να συμμετέχουν στην όλη διαδικασία από την συγκέντρωση στοιχείων και την διαμόρφωση των πολιτικών μέχρι την εκτίμηση των προβλημάτων υλοποίησης ή των επιπτώσεων στο φύλο από την εφαρμογή των πολιτικών και των μέτρων οι γυναίκες δικαιούχες.
Στην Αυστρία και τον Καναδά, οι εκτιμήσεις επιπτώσεων στο φύλο αποτελούν πλέον μέρος όλων των νέων προτάσεων προϋπολογισμού.
Οι πολιτικές πρέπει να στηρίζονται και σε ανάλογη διάθεση πόρων
Η ιδέα του προϋπολογισμού για το φύλο βασίζεται στην διαπίστωση ότι χωρίς να διατεθούν επαρκείς πόροι στις πολιτικές για το φύλο για να μετατραπούν οι στόχοι σε δράση, οι πολιτικές θα παραμείνουν ένα ευχολόγιο. Αν θέλουμε να μειωθούν οι ανισότητες πρέπει να αυξηθούν οι πόροι που διατίθενται προς τις γυναίκες. Για παράδειγμα, το πρόγραμμα του ΔΝΤ στην Αίγυπτο περιελάμβανε μέτρα για τη στήριξη υψηλότερων πιστώσεων για στοχευμένες πληρωμές μετρητών σε γυναίκες και βελτίωση των δημόσιων υπηρεσιών φροντίδας παιδιών.
Καθώς οι κυβερνήσεις προετοιμάζουν προϋπολογισμούς για την ανάκαμψη – στην Ελλάδα 32 δις ευρώ – ο “προϋπολογισμός για τα φύλα” θα μπορούσε να δημιουργήσει μια στέρεη βάση για να διοχετευτούν πόροι για την ανάκαμψη που θα συμβάλλουν και στην μείωση της ανισότητας μεταξύ των φύλων, θα αποτελούσε ένα εργαλείο διαφάνειας και απόκτησης εμπιστοσύνης, ενώ θα διευκόλυνε και την αξιολόγηση της πορείας υλοποίησης καθώς και επίτευξης των στόχων. Για παράδειγμα, ένας συγκεκριμένος “προϋπολογισμός για τα Φύλα” όσον αφορά το “Εθνικό Σχέδιο Ανάκαμψης κι Ανθεκτικότητας-Ελλάδα 2.0” πρέπει να ενσωματώνει τομείς πολιτικής προτεραιότητας που είναι σημαντικοί και υποστηρίζουν τις γυναίκες, όπως είναι για παράδειγμα οι υπηρεσίες υγείες που είναι αναγκαίες για τις γυναίκες, η διατροφή για την υγεία, η στήριξη της ψυχικής υγείας μέσα στις κρίσεις και η θεραπεία του “τραύματος” που δημιουργείται μέσα σε περιόδους όπως αυτή της πανδημίας, η συμμετοχή των γυναικών στην κυκλική / πράσινη οικονομία και η αναβάθμιση των ψηφιακών δεξιοτήτων και ικανοτήτων, η κοινωνική προστασία κ.ά.
Παρακολούθηση και αξιολόγηση
Η παρακολούθηση της απόδοσης των κονδυλίων που διατίθενται από τον προϋπολογισμό με την χρήση “Δεικτών Ισότητας Φύλων”, οι αξιολογήσεις των αποτελεσμάτων και ο συνεχής διάλογος και η συμμετοχή των γυναικών στην διαδικασία αξιολόγησης μπορούν να παρέχουν πληροφορίες και προτάσεις για βελτιώσεις και αλλαγές που πιθανόν θα απαιτηθούν για να διασφαλιστεί ότι οι πολιτικές λειτουργούν.
Από την έναρξη της πανδημίας, περισσότερες από 55 χώρες έχουν επενδύσει στην κατάρτιση σε θέματα Προϋπολογισμού για το Φύλο. Σχεδόν όλες οι χώρες έχουν στόχους για την ισότητα των φύλων αλλά φαίνεται ότι μόνο οι μισές έχουν νομικό πλαίσιο για την υλοποίησή τους και τελικώς μόνο το ένα τέταρτο των χωρών αυτών χρησιμοποιούν καθιερωμένες πρακτικές όπως οι Δηλώσεις Προϋπολογισμού για το Φύλο και οι Εκτιμήσεις Επιπτώσεων στο Φύλο. Ορισμένες χώρες έχουν ήδη εφαρμόσει τον Προϋπολογισμό για το Φύλο, ενώ κι αυτές έχουν περιθώρια βελτίωσης. Πολλές άλλες όμως, δεν έχουν καν σχεδιάσει ένα τέτοιο μοντέλο, και πολύ περισσότερο δεν έχουν διαμορφώσει ένα τέτοιο μοντέλο μέσω συμμετοχικού σχεδιασμού, σε συνεργασία με τις ενδιαφερόμενες γυναίκες και οργανώσεις.
Photo by Diane Helentjaris on Unsplash
Πρόσφατα σχόλια