Έχουμε ξεκινήσει με τον Άνεμο Ανανέωση εδώ και καιρό μια συστηματική προσπάθεια καταγραφής, συλλογής και διάδοσης των τοπικών σπόρων της Σίφνου. Μεμονωμένες προσπάθειες είχαν γίνει και στο παρελθόν, αλλά όχι κάτι συστηματικό. Τώρα όμως η προσπάθεια είναι συστηματική και θα συνεχιστεί – παρά το γεγονός ότι δεν βασίζεται σε κάποια χρηματοδότηση ή πρόγραμμα – σε βάθος χρόνου. Οι λόγοι για αυτή την ανάγκη συστηματικής δουλειάς είναι πολλοί: γενετική ποικιλότητα, κλιματική προσαρμογή, ανθεκτικότητα, πολιτιστική κληρονομιά, διατροφική ασφάλεια, καλλιέργεια του εδάφους.

Το τελευταίο διάστημα έχουμε λοιπόν ξεκινήσει συστηματική προσπάθεια σε συνεργασία με τον Ροίκο Θανόπουλο – παθιασμένο γεωπόνο ερευνητή σχετικά με τις τοπικές ποικιλίες και τους τοπικούς σπόρους. Η εργασία που γίνεται περιλαμβάνει συνεντεύξεις με κατοίκους του νησιού όπου καταγράφονται ιστορικά στοιχεία για την ποικιλότητα των γεωργικών ειδών που καλλιεργούνταν ή καλλιεργούνται στο νησί. Η καταγραφή των προφορικών μαρτυριών αφορά τα σιτηρά, τα όσπρια, τα κηπευτικά, τα αρωματικά και καλλωπιστικά φυτά, τα οπωροφόρα και την άμπελο. Παράλληλα γίνεται και συλλογή σπόρων από τους καλλιεργητές που επιθυμούν να δωρίσουν σπόρους με σκοπό την διάσωση των τοπικών ποικιλιών. Τα δείγματα σπόρων μεταφέρονται στην Τράπεζα Διατήρησης Γενετικού Υλικού στη Θεσσαλονίκη.

Όταν ξεκίνησε αυτή η προσπάθεια και ρωτάγαμε για παραδοσιακούς σπόρους πολλοί μας λέγανε ότι δεν υπάρχει πια τίποτα. Όμως με την ανάπτυξη της έρευνας για τη συλλογή και διατήρηση των τοπικών σπόρων και ποικιλιών
φάνηκε ότι ακόμα και σήμερα χάρη στις μεμονωμένες προσπάθειες κάποιων – λίγων γεωργών που έχουν απομείνει και μεμονωμένων κατοίκων – η αγροτική βιοποικιλότητα της Σίφνου διατηρείται σε μεγάλο βαθμό. Βέβαια κάποιες ντόπιες ποικιλίες φαίνεται ότι έχουν χαθεί για πάντα, όπως τα 3 είδη βαμβακιού: γαλάζιο, ροζ και καφέ, που ήταν ξερικά και μάλιστα εξάγονταν για να εισαχθεί νήμα και να παραχθούν τα διάφορα βαμβακερά είδη σε επίπεδο οικογένειας, σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες.  Άλλοι σπόροι που θεωρούσαν όλοι – και εμείς όταν πρωτο-ξεκινάγαμε την έρευνά μας – ότι έχουν χαθεί, τελικά διατηρούνται και καλλιεργούνται χάρη στην ευαισθησία μεμονωμένων ανθρώπων. Μια τέτοια ευχάριστη έκπληξη ήταν ο εντοπισμός τοπικών – σιφνέικων – σπόρων σιταριού. Σημειώνεται ότι πλέον σπανίζουν τα παραδοσιακά στάρια στο Αιγαίο. Όμως ένας Σιφνιός είχε την ευαισθησία και το μεράκι να το διατηρεί ακόμα. 

Στις προηγούμενες επισκέψεις έχουμε καταγράψει (και συγκεντρώσει) διάφορα είδη σπόρων καλλιεργειών που φαίνεται να καλλιεργούνται ακόμη από μεμονωμένους αγρότες ή για οικιακή χρήση (σιτάρι, λαθούρι, φασόλια, ξερικά καρπούζια και πεπόνια, σουσάμι κ.λπ.), καθώς και πολλές τοπικές ποικιλίες δέντρων (ροδιές, συκιές, μπουρνέλα, αχλαδιές, αμυγδαλιές, βυσσινιές κ.ά.) και φυτών (αμπέλια). 

Στην τελευταία επίσκεψη του Ροίκου Θανόπουλου και χάρη στην ευαισθησία του Λευτέρη συγκεντρώσαμε πολλούς άλλους σπόρους: λαθούρι, κουκιά, κρεμμύδι λευκό και κόκκινο, λάχανο, πιπεριές στρογγυλές και κέρατο, τομάτες, αγγούρι, μαρούλι, πεπόνι, καρπούζι, μαϊντανό, μελιτζάνα φλασκί, μπάμιες, σέλινο, κολοκυθάκια, άνηθος, ηλίανθος, φασόλια μπαρμπούνια, αμπελοφάσουλο. 

Χρειάζεται πολύ μεγάλη προσπάθεια ακόμα για να καταγράψουμε και να συγκεντρώσουμε και άλλους σπόρους αλλά και δέντρα, αμπέλια, συκιές που υπάρχουν εδώ και εκεί  και αποτελούν ένα σημαντικό πλούτο της Σίφνου αλλά και του πλανήτη (πολλά από αυτά τα είδη μπορεί να επιβιώνουν ακόμα σε ελάχιστους αριθμούς, όπως η μπουρνέλα – είδος άγριας δαμασκηνιάς). Σε μια εποχή που η Slow Food έχει δημιουργήσει την “Κιβωτό των Γεύσεων” για τα πάνω από 5500 είδη και τα φαγητά που επιβιώνουν ακόμα αλλά κινδυνεύουν με εξαφάνιση, μπορούμε να επιβιβαστούμε και εμείς στην …κιβωτό με ένα σημαντικό πλούτο στις αποσκευές μας. Το ταξίδι ξεκινάει ή μάλλον συνεχίζεται… 

Σιγά-σιγά το μωσαϊκό συμπληρώνεται και από ότι φαίνεται το νησί διατηρεί ακόμα μια πλούσια αγροτική /γενετική/βιοποικιλότητα χάρη στην ευαισθησία των κατοίκων του και παρά τις σειρήνες του τουρισμού. Το ταξίδι ξεκινάει ή μάλλον συνεχίζεται…  Για αυτό θα γίνουν και άλλες επισκέψεις καταγραφής των ποικιλιών και συλλογής σπόρων με επισκέψεις σε όλα τα χωριά, τους οικισμούς και τους ανθρώπους που θέλουν να βοηθήσουν σε αυτή τη δράση. Στόχος, η γεωργική ιστορία της Σίφνου να γίνει γνωστή, να αναδείξουμε τα τοπικά προϊόντα και να βρουν θέση στο τραπέζι μας και στην τοπική αγορά.

Πρέπει να είναι περήφανοι για τον σημαντικό αυτό γενετικό πλούτο που διατηρείται ακόμα στη Σίφνο και να βοηθήσουμε το νησί όχι μόνο να διατηρήσει αυτόν τον πλούτο που ανήκει συνολικά στην ανθρωπότητα – έχουν χαθεί χιλιάδες είδη που υπήρχαν από την αρχαιότητα μέχρι πρόσφατα – αλλά και να στηρίξουμε πάνω σε αυτόν τον πλούτο μια νέα γεωργική δραστηριότητα που αξιοποιεί όλα τα διαθέσιμα εργαλεία και θα προσφέρει διατροφική ασφάλεια, συμπληρωματικά εισοδήματα, πολιτιστική – τουριστική ταυτότητα, κουζίνα που βασίζεται σε μεγάλο βαθμό σε τοπικά προϊόντα και δυνατότητες για κλιματική προσαρμογή. Η φροντίδα του τοπίου, ο καθορισμός ορίων στην επέκταση του τουρισμού και της δόμησης, η επιστημονική και χρηματο-οικονομική στήριξη των γεωργών και ιδιαίτερα των νέων, η ανταλλαγή καλών πρακτικών και η ενίσχυση των συνεργασιών και δικτύων είναι η απαραίτητη βάση για μια νέα παραγωγική, γεωργική και οικονομική ανασυγκρότηση της Σίφνου λαμβάνοντας υπόψη τις μεγάλες προκλήσεις της εποχής: κλιματική και οικολογική κρίση, έλεγχος των σπόρων και των ποικιλιών που καλλιεργούμε από λίγες μεγάλες εταιρίες, σταδιακή εξαφάνιση ειδών που επιβίωναν χρόνια, μια κουζίνα δήθεν, γεύσεις που χάνονται. 

Στο πλαίσιο δύο μικρών προγραμμάτων που υλοποιεί ο Άνεμος Ανανέωσης (του προγράμματος GRAPE για τοπικά σχέδια πράσινης κοινωνικής ανθεκτικότητας σε μικρούς τόπους καθώς και του προγράμματος SMILO – MED “Βιώσιμη Διαχείριση Φυσικών Πόρων στη Σίφνο” είχαμε τη δυνατότητα να συγκεντρώσουμε προτάσεις, ιδέες και καλές πρακτικές και από άλλες περιοχές που αποτυπώθηκαν σε μια πρόταση για ένα ΠΡΑΣΙΝΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ για τη Σίφνο που θα κατατεθεί στο νέο Δημοτικό Συμβούλιο στην τελική του μορφή για να συζητηθεί και να αποτελέσει τη βάση για ένα στρατηγικό σχέδιο του νησιού προς ένα βιώσιμο μέλλον. 

Στη συνέχεια παρουσιάζουμε από αυτό το σχέδιο το κεφάλαιο που αφορά στη Στρατηγική Τροφίμων και Γεωργίας που θεωρούμε ότι αξίζει να συζητηθεί και να αποτελέσει τη βάση για μια ολοκληρωμένη στρατηγική για το  νησί που είναι γνωστό για την κουζίνα του και τον Τσελεμεντέ αλλά (λιγότερο γνωστό) και για το σημαντικό γενετικό πλούτο και την καλλιέργεια που όχι μόνο επαρκούσε για να καλύψει τις τοπικές ανάγκες 7.000 κατοίκων αλλά περίσσευε και για εξαγωγές.  Χρειάζεται να ανακαλύψουμε ξανά αυτόν τον πλούτο και να πιάσουμε το νήμα από εκεί που έχει χαθεί για μια νέα στρατηγική που συνδυάζει πολλαπλά οφέλη για όλους και για τον πολιτισμό, την οικονομία, την κοινωνία, το περιβάλλον και τον πλούτο. 

Για επικοινωνία: 6936672882, email: wind.sifnos@gmail.com

Νίκος Χρυσόγελος

Προτάσεις σχετικά τη Στρατηγική Τροφίμων – Γεωργίας στο πλαίσιο του ΠΡΑΣΙΝΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ Δράσης για τη Σίφνο

Γεωργία: επισιτιστική ασφάλεια, βιωσιμότητα, κυκλική οικονομία, τοπικοί σπόροι και είδη, γαστρονομία, συνέργειες και δίκτυα συνεργασίας

Νησιά όπως η Σίφνος είχαν διατροφική αυτάρκεια στις αρχές του 20ου αιώνα και μάλιστα εξήγαγαν πολλά είδη, όπως βαμβάκι (ξηρό), φρούτα, κριθάρι, σουσάμι, σταφύλια κ.λπ. Πολλές από τις συνθήκες τους, ιδίως οι κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες, έχουν αλλάξει. Πώς μπορούμε να δημιουργήσουμε νέες οικονομικές, κοινωνικές και υποστηρικτικές συνθήκες για την επιστροφή της σύγχρονης, οικολογικής και αναγεννητικής γεωργίας που θα συμβάλει στην επισιτιστική ασφάλεια της Σίφνου; 

Ο τουρισμός συμβάλλει στα εισοδήματα των νησιών (και όχι μόνο), αλλά έχει αυξήσει κατακόρυφα τις εισαγωγές, συμπεριλαμβανομένων των τροφίμων και των φρούτων, και σε πολλές περιπτώσεις έχει οδηγήσει στην εγκατάλειψη της γεωργικής δραστηριότητας. 

Πώς μπορεί να ανασυγκροτηθεί η γεωργία και να στηριχθούν οι αγρότες σε μικρά νησιά όπως η Σίφνος; Τι είδους γεωργία μπορεί να υπάρξει σε μια εποχή κλιματικής και επισιτιστικής κρίσης; Συνέργειες ή ανταγωνισμός με τον τουρισμό και τη μαζική αλλαγή χρήσης γης στα νησιά; Τι ρόλο μπορούν να διαδραματίσουν οι συνεργασίες και οι συνέργειες σε τοπικό και ευρύτερο επίπεδο; Γιατί να στραφούμε ξανά στην καλλιέργεια τοπικών ειδών και ποικιλιών; Πώς οι νέοι αγρότες θα ασχοληθούν με την γεωργία σε μια εποχή που η γεωργία συρρικνώνεται τοπικά στην ΕΕ και οι αγρότες γερνούν; 

Οι κίνδυνοι για την διατροφική ασφάλεια

Η πανδημία COVID-19, η άνοδος των τιμών των τροφίμων, ο αυξανόμενος ανταγωνισμός μεταξύ χωρών και αγρο-βιομηχανικών επιχειρήσεων για κατοχή μεγάλων εκτάσεων γης για να καλυφθούν διατροφικές ανάγκες μεγάλων πληθυσμών (Κίνα, ΗΠΑ, ΕΕ, Ινδία, Αφρική), ο ανταγωνισμός μεταξύ διαφορετικών χρήσεων γης (τουριστικές και βιομηχανικές εγκαταστάσεις, αεροδρόμια, αυτοκινητόδρομοι, καλλιέργειες για βιομηχανική κτηνοτροφία ή καύσιμα από τη μία, γεωργία για διατροφή από την άλλη), ο πόλεμος στην Ουκρανία, η καταστροφή μεγάλου μέρους των καλλιεργειών λόγω ξηρασίας και υψηλών θερμοκρασιών σε πολλές χώρες, μεταξύ των οποίων στην Ισπανία, μας υπενθυμίζουν τους κινδύνους στην τροφική αλυσίδα και την υψηλή εξάρτηση από την εισαγωγή τροφίμων. Ο τουρισμός αυξάνει την εισαγωγή αγαθών – μεταξύ άλλων τροφίμων – και μειώνει την αγροτική δραστηριότητα, καθώς μεταξύ άλλων (πχ αλλαγή χρήσεων γης) ανεβάζει την τιμή της γης (ακίνητα, τουρισμός) και κάνει τη γη πολύ ακριβή για να ασκείται γεωργική δραστηριότητα. Η κλιματική κρίση αποτελεί τον πιο μακροπρόθεσμο κίνδυνο μελλοντικής κατάρρευσης των τροφικών αλυσίδων.

Όραμα: τοπικές ποικιλίες και σπόροι – νέα διατροφική κουλτούρα για μια δυναμική αναγέννηση της γεωργίας στη Σίφνο

Η Σίφνος θα μπορούσε να αποτελέσει ένα νησί-ναυαρχίδα για μια νέα βιώσιμη γεωργία και μια νέα διατροφική κουλτούρα βασισμένη στην παραδοσιακή/μεσογειακή κουζίνα και στις νέες τάσεις στην κουλτούρα τροφίμων και κουζίνας, που συνδέονται με τα τοπικά προϊόντα και τους τοπικούς σπόρους και είδη. Στόχοι:

• Να βρεθεί ο τρόπος για να καταστεί η παραγωγή τροφίμων (οικονομικά/περιβαλλοντικά/κοινωνικά) βιώσιμη και ανθεκτική.
• Διατήρηση της επισιτιστικής ασφάλειας και σε περιόδους κρίσης.
• Συνεργασία με ερευνητικά ινστιτούτα, πανεπιστήμια, οργανισμούς, επαγγελματίες και αγρότες ώστε να δημιουργηθεί μια πλατφόρμα γνώσης για τη βιώσιμη γεωργία, την κατάρτιση, τη σύγχρονη υγιεινή και γευστική διατροφική κουλτούρα.
• Η Σίφνος να μετατραπεί σε κέντρο μη τυπικής εκπαίδευσης και δια βίου κατάρτισης για τη βιώσιμη γεωργία και την υγιεινή, βιώσιμη, μεσογειακή κουζίνα αλλά και στην διατήρηση της ξερολιθιάς
• Η Σίφνος να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στη δικτύωση και συνεργασία με άλλα μικρά – μεσαία νησιά και περιοχές μέσω δικτύων όπως το SMILO, το GRAPE κ.λπ. για την προώθηση της βιώσιμης και ανθεκτικής γεωργίας και κουζίνας.

Προτεινόμενες συγκεκριμένες δραστηριότητες προτεραιότητας: 

• Καθορισμός και ιεράρχηση δράσεων για τη διατήρηση της αγρο-βιοποικιλότητας του νησιού με παράλληλη ενίσχυση της ανθεκτικότητας απέναντι στον κίνδυνο διάβρωσης του εδάφους.
• Σχέδιο δράσης για τη διατήρηση και ενίσχυση του αναβαθμισμένου γεωργικού συστήματος του νησιού που θα αποτελέσει τη βάση για την αναζωογόνηση της γεωργίας
• Ενίσχυση της γνώσης σε τοπικό επίπεδο για τη σύνδεση της αγροτικής ποικιλομορφίας, της αγρο-διατροφής και μιας νέας διατροφικής κουλτούρας με νέα μοντέλα βιώσιμου τουρισμού (αργό φαγητό – slow food, βιώσιμη γεωργία, αργός τουρισμός – slow tourism).
• Ευκαιρίες προκύπτουν για τη γεωργία μέσω της αξιοποίησης των τοπικών γνώσεων και καλών πρακτικών, της διάσωσης, της καταγραφής και της επέκτασης της χρήσης τοπικών σπόρων και ποικιλιών, που έχει ξεκινήσει
• Ενίσχυση συνεργειών και συνεργασιών μεταξύ αγροτών, αγροτών και Δήμου, αγροτών και καταναλωτών, αγροτών και τουριστικού τομέα, αγροτών και ερευνητικών και ακαδημαϊκών φορέων, τοπικών φορέων και Δήμου και άλλων δικτύων π.χ. μικρά νησιά (δικτύωση και σήμανση SMILO), κοινωνική οικονομία (π.χ. μέσω του δικτύου REVES), αργό φαγητό, πράσινα δίκτυα και επιχειρήσεις (π.χ. μέσω του Κοινωνικού Συνεταιριστικού Άνεμος Ανανέωσης), εναλλακτικές μορφές τουρισμού (μονοπάτια, οικοτουρισμός). Η υπάρχουσα δικτύωση και η ανταλλαγή καλών πρακτικών μεταξύ των εταίρων και των μελών του GRAPE και του SMILO είναι πολύ σημαντική για την ενίσχυση των ευκαιριών και της γνώσης για την εφαρμογή του Πράσινου Κοινωνικού Σχεδίου Δράσης.

Εμπόδια: 

• Δεν υπάρχουν πια πολλοί αγρότες, συρρικνούμενη γεωργία,
• οι πλούσιες γνώσεις για τη βιώσιμη γεωργία που υπήρχαν χάνονται σταδιακά,
• πιέσεις από τον μαζικό τουρισμό και τις μαζικές αγορές γης, δραματική αλλαγή της χρήσης γης,
• μικρό μέγεθος ιδιοκτησίας γης, πολύ ακριβή γη για ενοικίαση, έλλειψη καλλιεργήσιμης γης,
• δεν υπάρχει κατάλληλη υποστήριξη και συμβουλευτική προς τους αγρότες, δεν υπάρχει σχεδόν καθόλου έρευνα για τη γεωργία στα νησιά,
• έλλειψη υδάτινων πόρων,
• υψηλό κόστος παραγωγής και μεταφοράς γεωργικών προϊόντων,
• χαμηλότερες τιμές για τα εισαγόμενα τρόφιμα,
• υψηλή ανισορροπία εισαγωγών – εξαγωγών τροφίμων,
• υψηλή εξάρτηση (98%) από τις εισαγωγές τροφίμων και ζώων
• έκθεση σε επισιτιστικές κρίσεις,
• αύξηση του κόστους ζωής,
• πιθανή εξαφάνιση ορισμένων τοπικών σπόρων

Είναι λοιπόν ένα τέτοιο “όραμα” και σχέδιο δράσης ρεαλιστικό;

Όπως συζητήθηκε κατά τη διάρκεια των εργαστηρίων, των διασκέψεων και προέκυψε από την ανάλυση SWOT, η ενίσχυση της τεχνογνωσίας και της γνώσης, η βελτίωση της δικτύωσης και η δημιουργία μακροπρόθεσμων συνεργασιών, οι συνέργειες, η χρήση των αποτελεσμάτων των διαφόρων έργων καθώς και των ολοκληρωμένη αξιοποίηση εναπομεινάντων τοπικών ποικιλιών αποτελούν μέρος της απάντησης για την τόνωση της γεωργίας και της δραστηριότητας των γεωργών σε μια εποχή κλιματικής και διατροφικής κρίσης.

Πώς μπορούμε να δημιουργήσουμε ή να βελτιώσουμε τις γνώσεις, τις δεξιότητες, τις ικανότητες, τις κοινωνικές, οικονομικές και γενικότερες υποστηρικτικές συνθήκες για την (επαν)ενεργοποίηση μιας σύγχρονης, οικολογικής και αναγεννητικής γεωργίας που θα συμβάλει στην επισιτιστική ασφάλεια της Σίφνου, θα δημιουργήσει νέες θέσεις εργασίας και εισόδημα για τους ντόπιους και ταυτόχρονα θα παίξει το ρόλο της στην προσαρμογή στο κλίμα και στην αποκατάσταση της φύσης;

Οικονομία: (το κόστος της γης είναι πολύ υψηλό για τις γεωργικές δραστηριότητες και το εισόδημα από τα αγροτικά προϊόντα δεν μπορεί να προσφέρει ένα δίκαιο εισόδημα στους αγρότες) και ένα υποστηρικτικό πλαίσιο. Υπάρχουν δύο παράλληλοι δρόμοι για την αναζωογόνηση της γεωργίας:

– Καλλιέργεια γης από ντόπιους μόνο για δική τους, μικρής κλίμακας κατανάλωση, κάτι που συμβαίνει σε μια κάποια έκταση, αλλά υπάρχει ο κίνδυνος απώλειας πολύτιμης επαγγελματικής εμπειρίας και γνώσης που υπάρχει μεταξύ των παραδοσιακών αγροτών. Μια τέτοια γεωργία μεμονωμένων ατόμων προσφέρει ένα μικρό εισόδημα/αποφυγή εξόδων για τα νοικοκυριά, στην πραγματικότητα όχι κάτι σημαντικό. Οι περισσότεροι από τους ανθρώπους που την ασκούν σήμερα υποστηρίζουν ότι ο κύριος λόγος για τη δική τους παραγωγή είναι η ποιότητα των προϊόντων και η επισιτιστική ασφάλεια και όχι κάποιο πρόσθετο εισόδημα. Υπάρχει ανάγκη εκπαίδευσης αυτών των ανθρώπων σε βιώσιμες πρακτικές και χρήση τοπικών σπόρων, ποικιλιών, ακόμη και τοπικών ξερικών ειδών για τον κήπο ή το χτήμα τους αντί για εισαγόμενους σπόρους ή είδη που εξαρτώνται από το νερό (ειδικά στους κήπους των κατοικιών),

– Θέσπιση ενός τοπικού υποστηρικτικού ρυθμιστικού / κανονιστικού και χρηματοδοτικού πλαισίου για μια βιώσιμη γεωργία με πολυεπίπεδους στόχους: παραγωγή τροφίμων, αποκατάσταση της φύσης, διατήρηση της γονιμότητας του εδάφους και των μικρών οικοσυστημάτων, προστασία από πυρκαγιές και πλημμύρες, αναγέννηση εγκαταλελειμμένων εκτάσεων, νέα προϊόντα για ειδικές δίαιτες και ανάγκες, προϊόντα υψηλής διατροφικής αξίας.  Η χρήση ευρωπαϊκών εργαλείων και καλών εμπειριών θα είναι πολύ χρήσιμη προς αυτή την κατεύθυνση.

Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει ανάγκη για συνέργειες μεταξύ γεωργίας, (αγρο)τουρισμού, σύνδεσης της γεωργίας με τον αειφόρο τουρισμό και μια φιλική προς το κλίμα διατροφική κουλτούρα, δια βίου κατάρτιση όχι μόνο για τη γεωργία αλλά και για τις πολιτικές μετριασμού και προσαρμογής στο κλίμα και την κυκλική οικονομία, τη βιοποικιλότητα και τις στρατηγικές αποκατάστασης της φύσης. Ο σύγχρονος αγρότης θα μπορούσε να αναλάβει νέους (και περισσότερους, όχι μόνο έναν) ρόλους και ευθύνες, επομένως μέρος του εισοδήματός του θα προκύπτει από αυτά τα καθήκοντα και τους ρόλους, επιπλέον αυτών που προσφέρει ήδη η ΚΑΠ στους μικρούς αγρότες, ενώ και η πώληση προϊόντων υψηλής προστιθέμενης αξίας μπορεί να συμβάλλει σε αυτό.

Κλιματική κρίση και ο ρόλος της γεωργίας και ιδιαίτερα της καλλιέργειας ελιάς στη μείωση της έντασής της

Η γεωργία πλήττεται όμως ήδη από την κλιματική κρίση. Η μεγάλη εξάρτηση των ελαιόδεντρων, των αμπελιών αλλά και όλων των άλλων ειδών από τις κλιματικές συνθήκες τα καθιστά ευάλωτα στην κλιματική αλλαγή. Μεγάλη καταστροφή της ελαιοκαλλιέργειας προκλήθηκε για παράδειγμα το 2022 και το 2023 στην Ισπανία, επιβεβαιώνοντας τις εκτιμήσεις ότι η κλιματική κρίση θα πλήξει και την παραγωγή τροφίμων, θα επηρεάσει την ανθοφορία, την καρπόδεση, την ποσότητα και την ποιότητα του παραγόμενου προϊόντος (πχ ελιές και λάδι).

Όμως η βιώσιμη και οικολογική γεωργία μεταξύ άλλων και η ελαιοκαλλιέργεια που είναι ακόμα ζωντανή στη Σίφνο μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στην μείωση των αερίων που αλλάζουν το κλίμα αλλά και στην προσαρμογή του νησιού στα νέα δεδομένα, παρουσιάζοντας μάλιστα ένα πρότυπο και για άλλες περιοχές με παρόμοιες συνθήκες. 

Αυτό μπορεί να γίνει με την

• Αναζωογόνηση της βιώσιμης οικολογικής, παραδοσιακής χωρίς χημικά, γεωργίας, ιδιαίτερα μέσω της καλλιέργειας ελιάς. και άλλων ειδών που θα αντέχουν στα νέα κλιματικά δεδομένα. Απαιτείται όμως και έρευνα και εκπαίδευση σχετικά.
• Προστασία της γονιμότητας του εδάφους (μεταξύ άλλων και με την προστασία των θρεπτικών συστατικών – κυκλική οικονομία και με την διατήρηση των ξερολιθιών (αναλυτικά στο σχετικό κεφάλαιο) στο πλαίσιο της νέας ευρωπαϊκής στρατηγικής για το έδαφος

Η ανάκαμψη της καλλιέργειας της ελιάς μπορεί να συμβάλλει όχι μόνο στην παραγωγή ελιών και λαδιού αλλά και στην απορρόφηση διοξειδίου του άνθρακα και να αποδειχθεί ευεργετική στην προστασία του περιβάλλοντος (προστασία από τη διάβρωση, συγκράτηση εδαφών) και του κλίματος (μετριασμός της κλιματικής αλλαγής). Η  ελιά είναι δέντρο με μεγάλη ικανότητα απορρόφησης διοξειδίου του άνθρακα. από την ατμόσφαιρα, ενός αερίου που ευθύνεται για την κλιματική αλλαγή. Υπό προϋποθέσεις η παραγωγή ενός λίτρου ελαιολάδου δεσμεύει 10,64 κιλά διοξειδίου του άνθρακα (CO 2) από την ατμόσφαιρα.

Το Διεθνές Συμβούλιο Ελαιολάδου (IOC) εκτιμά ότι η παγκόσμια ελαιοκαλλιέργεια, η οποία καλύπτει 10.500.000 εκτάρια γης, μπορεί να δεσμεύσει 47.000.000 τόνους διοξειδίου του άνθρακα ετησίως,  που ισοδυναμεί σε εκπομπές τουλάχιστον 7 εκατομμυρίων ανθρώπων. Ένα εκτάριο ελαιώνα μπορεί δηλαδή να δεσμεύει κατά μέσον όρον 4,47 τόνους διοξειδίου του άνθρακα ετησίως. Προϋπόθεση είναι βέβαια να ακολουθούνται μέθοδοι παραδοσιακής, οικολογικής καλλιέργειας της ελιάς που συμβάλλει στην απορρόφηση του διοξειδίου του άνθρακα μέσω της φωτοσύνθεσης και της απορρόφησης από το υγιές έδαφος. Αντιθέτως, η ελαιοκαλλιέργεια με χημικά λιπάσματα και φυτοφάρμακα και η μηχανική συγκομιδή συμβάλλουν στην κλιματική κρίση με τις εκπομπές αερίων.

Επίσης η ελιά μπορεί να καλλιεργείται και σε περιοχές που δεν υπάρχει πρόσβαση με αυτοκίνητο, άρα μειώνεται η πίεση να ανοίγουμε δρόμους παντού.

Η Σίφνος θα μπορεί να μετατραπεί σε ένα πεδίο εφαρμογής μεθόδων αναγεννητικής γεωργίας και αύξησης της δέσμευσης διοξειδίου του άνθρακα μέσω βελτιωμένων πρακτικών οικολογικής καλλιέργειας, κλαδέματος, θρέψης, κυκλικής οικονομίας, επανάχρησης αποβλήτων από ελαιουργεία, περιορισμό της διάβρωσης, οικολογικών μεθόδων αντιμετώπισης των ζιζανίων κ.ά. 

Για την προστασία του εδάφους και της γονιμότητάς του από τη διάβρωση και άλλα ακραία καιρικά φαινόμενα που συνδέονται με το κλίμα αλλά και τη συνεισφορά του υγιούς εδάφους και της τοπικής γεωργίας γενικότερα στην προστασία του κλίματος και πώς θα μπορούσε να συμβάλλει η Σίφνος σε αυτή την κατεύθυνση, απαιτούνται

• περισσότερη και στοχευμένη στον νησιωτικό χώρο έρευνα,
• καλύτερη γνώση των τοπικών συνθηκών και λύσεων και
• συγκεκριμένο τοπικό σχέδιο διαχείρισης.

Σε συνεργασία με ερευνητικά κέντρα, η (επανα)καλλιέργεια των τοπικών σπόρων και ειδών θα μπορούσε να προσφέρει επιστημονική γνώση σχετικά με τις δυνατότητες προσαρμογής των ειδών αυτών στις νέες κλιματικές συνθήκες.

Κατάρτιση / Εκπαίδευση: Μεταξύ άλλων, υπάρχει ανάγκη για συνεχή αύξηση των δεξιοτήτων, των ικανοτήτων και των γνώσεων των αγροτών και άλλων ενδιαφερομένων όχι μόνο για τη γεωργία αλλά και για να είναι σε θέση να διαδραματίσουν τους άλλους ρόλους που περιγράφονται. Θα ήταν χρήσιμο αν αυτό εστιάζονταν και στους μαθητές στα σχολεία. Υπάρχουν επίσης προτάσεις για σεμινάρια και προγράμματα δια βίου κατάρτισης μαζί με τον Αγροτικό και Μελισσοκομικό Συνεταιρισμό και τον Πολιτιστικό Σύλλογο) για μια ανθεκτική, οικολογική και αναγεννητική γεωργία στη Σίφνο. Το Erasmus και άλλα προγράμματα μπορούν επίσης να υποστηρίξουν προγράμματα εθελοντισμού, ανταλλαγής καλών πρακτικών, προετοιμασίας εκπαιδευτικού υλικού και προγραμμάτων σπουδών. Το Ίδρυμα Ευγενίδου με ρίζες και στο νησί θα μπορούσε να συμβάλλει με την μεγάλη εμπειρία και τις δυνατότητές του στην στήριξη της μετάβασης σε αυτή την γεωργία.

Υπάρχουσα εμπειρία 

Υπήρξε εμπειρία στη Σίφνο: Στο παρελθόν το νησί ανέπτυξε ένα εξελιγμένο και “οικολογικό” μοντέλο γεωργίας. Υπάρχει επίσης μια ισχυρή “κουλτούρα της τοπικής κουζίνας”, αλλά στο παρελθόν αυτή βασιζόταν στην αναπτυγμένη γεωργική δραστηριότητα και στις τοπικές ποικιλίες.

Η γεωργία αυτή βασιζόταν σε:

• ένταση εργασίας (κυρίως σε οικογενειακή βάση),
• καλλιέργεια τοπικών ποικιλιών και ειδών, προσαρμοσμένων στο τοπικό περιβάλλον και κλίμα, ενώ οι περισσότερες καλλιέργειες ήταν ξερικές, και μόνο κοντά σε νερό (ρεματιές, πηγάδια, “ποτάμια”) υπήρχαν αρδευτικές καλλιέργειες,
• σοφή πρακτική διατήρησης της γονιμότητας του εδάφους με την εναλλαγή καλλιεργειών και την αμειψισπορά,
• συνέργειες μεταξύ γεωργίας και κτηνοτροφίας, αυτό που σήμερα θα ονομάζαμε κυκλική οικονομία,
• συντήρηση του εκτεταμένου δικτύου ξερολιθιών,
• ένα δίκαιο σύστημα προστασίας και διανομής του νερού,
• μέσα στα χωράφια παρέμεναν τμήματα μικρών οικοσυστημάτων που συνέβαλαν στη διατήρηση των φυσικών εχθρών των καλλιεργειών.

Κινητήρια δύναμη για την πράσινη κοινωνική μετάβαση στη γεωργία

Το φεστιβάλ κυκλαδικής γαστρονομίας Ν. Τσελεμεντές που πραγματοποιείται κάθε χρόνο στη Σίφνο θα μπορούσε να αποτελέσει μια καλή γέφυρα που θα συνδυάζει την καλλιέργεια τοπικών ειδών με την προώθηση της τοπικής κουζίνας που βασίζεται σε αυτά τα είδη.

Ο ρόλος του μικρού και αδύναμου Αγροτικού και Μελισσοκομικού Συνεταιρισμού και οι συνέργειες και η συνεργασία με άλλους παρόμοιους συνεταιρισμούς στην Ελλάδα και σε άλλα μικρά νησιά και περιοχές μπορούν να αποτελέσουν καθοριστικούς παράγοντες για την αναζωογόνηση της γεωργίας και της επισιτιστικής ασφάλειας της Σίφνου. Οι προτάσεις που έχουν διατυπωθεί προς αυτή την κατεύθυνση:

Ο Αγροτικός και Μελισσοκομικός Συνεταιρισμός πιστεύει ότι υπάρχουν σημαντικές προοπτικές για τον αγροτικό τομέα της περιοχής, αν αυτές βασιστούν σε ένα νέο “μοντέλο” καλλιεργειών, με στροφή στα ποιοτικά αγροτικά προϊόντα, αφού αυτό είναι το συγκριτικό πλεονέκτημα λόγω της μικρής καλλιεργήσιμης έκτασης που διαθέτουν οι παραγωγοί, αλλά και της χρήσης τοπικών ποικιλιών. Επίσης, η κτηνοτροφία της Σίφνου έχει αρκετές δυνατότητες ανάπτυξης, λόγω της θέσης των τοπικών τυροκομικών προϊόντων στην αγορά (υψηλή ζήτηση), ενώ η μελισσοκομία, η οινοποιία και η αλιεία παρουσιάζουν σημαντικές προοπτικές ανάπτυξης, υποστηρίζει ο συνεταιρισμός.

• Η ανάπτυξη των θερμοκηπιακών καλλιεργειών, η στήριξη της καλλιέργειας πρώιμων και μεσοπρώιμων λαχανικών, η αναδιάρθρωση των καλλιεργειών, η καλλιέργεια κτηνοτροφικών φυτών, η επέκταση των δενδρωδών και αρωματικών φυτών, καθώς και η προώθηση των βιολογικών καλλιεργειών, έχουν καθοριστεί ως βασικές προτεραιότητες για τον Αγροτικό και Μελισσοκομικό Συνεταιρισμό Σίφνου.
• Υπάρχουν δυνατότητες μέσω συνεργασιών και συνεργειών για την υποστήριξη των γεωργών με τη δημιουργία ενός αποθετηρίου τοπικών σπόρων και ποικιλιών, πιστοποιήσεων (π.χ. μανούρα και τοπικά προϊόντα), σήμανσης προϊόντων ιδιαίτερης αξίας (π.χ. από την περιοχή NATURA ή βιολογικά προϊόντα που χρησιμοποιούν τοπικούς σπόρους και ποικιλίες).
• Σημαντική είναι η βοήθεια μέσω συνεργασιών με δίκτυα όπως το SLOW FOOD και η συμπερίληψη τοπικών ποικιλιών και τοπικών γεύσεων στην “Κιβωτό των Γεύσεων”, η οποία περιλαμβάνει σήμερα περισσότερα από 5500 τοπικά είδη και γεύσεις.
• Μετά την ημερίδα για τις συνέργειες στη γεωργία, πραγματοποιήθηκε συνάντηση εργασίας μεταξύ της Δημάρχου Σίφνου Μαρίας Ναδάλη, του Πρύτανη του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής Παναγιώτη Καλδή και της Αντιπρύτανη Κλειώς Σγουροπούλου για τη σύναψη προγραμματικής σύμβασης συνεργασίας με κύριο αντικείμενο τη δημιουργία και υποστήριξη θερμοκοιτίδας επιχειρηματικότητας στην AGRONUTRITION.

Κοινωνικές συνθήκες: Αν και σήμερα υπάρχουν πολύ λίγοι αγρότες, πολλοί κάτοικοι της περιοχής καλλιεργούν τη γη για τις ανάγκες τους. Υπάρχει αυξανόμενο ενδιαφέρον για τη διατήρηση και την καλλιέργεια τοπικών ποικιλιών – σπόρων που κάποτε έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη γεωργική και οικονομική δραστηριότητα του νησιού.

• Η προώθηση δραστηριοτήτων για ολόκληρη την τοπική διατροφική αλυσίδα (καλλιέργεια, επεξεργασία, έρευνα, νέα προϊόντα υψηλής αξίας, κουλτούρα κουζίνας, δικτύωση, κατάρτιση, ανταλλαγή εμπειριών και καλών πρακτικών μεταξύ παρόμοιων περιοχών, συνεργατικά σχήματα), μπορεί να συμβάλει στις τοπικές βιώσιμες γεωργικές πρακτικές και την επισιτιστική ασφάλεια, να αυξήσει τον αριθμό των ανθρώπων που ενδιαφέρονται για τη γεωργική δραστηριότητα για τον εαυτό τους αλλά και ως εργασία. Υπάρχουν 2-3 πρωτοβουλίες αγροτών στη Σίφνο που συνδυάζουν τη γεωργία με επισκέψεις σε αγροκτήματα, κατάρτιση και αγροτουρισμό. Ο συνδυασμός του πρωτογενούς τομέα παραγωγής με τον δευτερογενή και τριτογενή τομέα, τον πολιτισμό και την τοπική γαστρονομία μπορεί να ενισχύσει σημαντικά την τοπική οικονομία, το εμπόριο και τις τοπικές επιχειρήσεις, εμπλουτίζοντας παράλληλα την τουριστική ταυτότητα της Σίφνου.

Νέα γνώση – ένα πρόσφατο καλό παράδειγμα στη Σίφνο: Στο πλαίσιο των έργων SMILO MED και GRAPE – COSME ξεκίνησε μια πιλοτική προσπάθεια καταγραφής και συλλογής τοπικών σπόρων και ειδών. Τον Φεβρουάριο του 2023 οργανώθηκε μια σημαντική επιστημονική εργασία για την καταγραφή και συλλογή σπόρων και τοπικών ποικιλιών της Σίφνου, καθώς και για τη συλλογή μαρτυριών και αναμνήσεων από τη γεωργική δραστηριότητα στη Σίφνο.

Τα δείγματα που θα συλλεχθούν θα αναλυθούν και θα αξιολογηθούν και θα αποτελέσουν υλικό για την Εθνική Τράπεζα Σπόρων Θεσσαλονίκης. Στο μέλλον, το αξιολογημένο υλικό θα δοθεί σε ενδιαφερόμενους για να συνεχίσουν την καλλιέργειά τους στη Σίφνο.

Η έρευνα που διεξήχθη από τον ειδικό ερευνητή Ροϊκό Θανόπουλο σε συνεργασία με τον Άνεμο Ανανέωσης και τον Νίκο Χρυσόγελο επικεντρώθηκε σε συνεντεύξεις και συλλογή σπόρων, ενώ καταγράφηκαν διάφορα είδη σπόρων καλλιεργειών που φαίνεται να καλλιεργούνται ακόμη από μεμονωμένους αγρότες ή για οικιακή χρήση (σιτάρι, κριθάρι, λαθούρι, φασόλια, ξερά καρπούζια, πεπόνια, σουσάμι, κουκιά, κρεμμύδι λευκό και κόκκινο, λάχανο, πιπεριές στρογγυλές και κέρατο, τομάτες, αγγούρι, μαρούλι, πεπόνι, καρπούζι, μαϊντανό, μελιτζάνα φλασκί, μπάμιες, σέλινο, κολοκυθάκια, άνηθος, ηλίανθος, φασόλια μπαρμπούνια, αμπελοφάσουλο κ.λπ.), καθώς και πολλές τοπικές ποικιλίες δέντρων (ροδιές, συκιές, μπουρνέλα, αχλαδιές, αμυγδαλιές, βυσσινιές κ.ά.) και φυτών (αμπέλια). Δεν έχουν βρεθεί ακόμη σπόροι από όλες τις καλλιέργειες που υπήρχαν στο παρελθόν, όπως από τα 3 είδη βαμβακιού κ.λπ.).  Ο Νίκος Χρυσόγελος κατέγραψε επίσης προφορικές μαρτυρίες για την καλλιέργεια των ειδών και τις γεωργικές πρακτικές γενικότερα στη Σίφνο.

Νέα έρευνα: Φυσικά υπάρχει ανάγκη για περισσότερη έρευνα. Η επιστημονική διερεύνηση της υφιστάμενης καλλιεργητικής εμπειρίας καθώς και των τοπικών σπόρων και ποικιλιών που διατηρούνται και συνεχίζουν να καλλιεργούνται στη Σίφνο γίνεται ολοένα και πιο επιτακτική.

Σκοπός της έρευνας αυτής θα είναι η διάσωση των σιφνέικων ποικιλιών σε μια κρίσιμη εποχή που ο γεωργικός τομέας δοκιμάζεται και αντιμετωπίζουμε μια σειρά από προκλήσεις, όπως η επισιτιστική ασφάλεια, η κλιματική κρίση και οι αλλαγές στο μοντέλο διατροφής.

Η καταγραφή, η μακροπρόθεσμη διατήρηση – καλλιέργεια και η προώθησή τους αποτελεί ευκαιρία για μια γεωργία με μέλλον στη Σίφνο, αλλά και στο πλαίσιο μιας ολοκληρωμένης στρατηγικής για την πράσινη μετάβαση της σιφνέικης οικονομίας. Είναι επίσης μια ευκαιρία για νέες θέσεις εργασίας ανθρώπων με υψηλή μόρφωση στην έρευνα, αξιοποιώντας την προσφορά του Ιδρύματος Ευγενίδου να στηρίξει την έρευνα αυτή με 2 υποτροφίες.

Στο μέλλον, το αξιολογημένο υλικό από το πιλοτικό σχέδιο συλλογής τοπικών σπόρων και ποικιλιών θα παρασχεθεί στους ενδιαφερόμενους για τη συνέχιση της καλλιέργειάς τους στη Σίφνο. Τα πρώτα αποτελέσματα της έρευνας και της καταγραφής είναι πολύ ενθαρρυντικά. Μετά από επισκέψεις σε 6 χωριά, συλλέχθηκαν 39 δείγματα, μεταξύ των οποίων το λαθούρι από το οποίο φτιάχνουν τη σιφνέικη φάβα, το μαυρομάτικο φασόλι (που είναι καστανόμαυρο), το περίφημο ρεβίθι, το σπάνιο σουσάμι. Ανάλογος πλούτος υπάρχει και στα οπωροφόρα δέντρα (π.χ. συκιές) και στα αμπέλια. Στην επόμενη επίσκεψη συλλέχθησαν άλλα 29 δείγματα: λαθούρι, κουκιά, κρεμμύδι λευκό και κόκκινο, λάχανο, πιπεριές στρογγυλές και κέρατο, τομάτες, αγγούρι, μαρούλι, πεπόνι, καρπούζι, μαϊντανό, μελιτζάνα φλασκί, μπάμιες, σέλινο, κολοκυθάκια, άνηθος, ηλίανθος, φασόλια μπαρμπούνια, αμπελοφάσουλο καθώς και σιφνέικο σιτάρι.

Η επιστολή του Ροικου Θανόπουλου προς το Δήμο Σίφνου μετά την επίσκεψη και την έρευνα στη Σίφνο εδώ.

Προς το παρόν υπάρχουν πολύ λίγα ζώα που πιθανώς ανήκουν σε παλαιότερες φυλές ζώων, κάτι που πρέπει να διερευνηθεί σε βάθος. Πριν από μερικά χρόνια, η “ΑΜΑΛΘΕΑ” κατέγραψε έναν πολύ μικρό αριθμό αγελάδων που πιθανόν να ανήκουν στην εξαφανισμένη φυλή της αγελάδας της Κέας. Ωστόσο, δεν έχει προχωρήσει καμία επιστημονική έρευνα για να διαπιστωθεί αν πρόκειται πράγματι για απομεινάρι αυτής της τοπικής φυλής. Το ίδιο πρέπει να γίνει και με τις κατσίκες και τα άλλα ζώα.

Γιατί οι τοπικοί σπόροι και τα είδη είναι σημαντικά σήμερα για τη γεωργία και το κλίμα; Οι περισσότερες καλλιέργειες στη Σίφνο ήταν ξηρικές και μόνο στις περιοχές με νερό καλλιεργούσαν αρδευόμενα είδη. Ως εκ τούτου υπάρχουν σπόροι και ποικιλίες που είναι αρκετά προσαρμοσμένες στις ξηρικές συνθήκες και στα νέα κλιματικά δεδομένα των περιορισμένων βροχοπτώσεων. Οι τοπικοί σπόροι και ποικιλίες είναι μια καλύτερη απάντηση σε ένα πρόβλημα παρασίτων ή σε μια παγκόσμια κρίση καλλιεργειών π.χ. δημητριακών.

Λόγω της μοναδικής τους ποιότητας, της πιθανής καλύτερης ανθεκτικότητάς τους στις επερχόμενες κλιματικές αλλαγές και της καλύτερης ανταπόκρισής τους στις νέες διατροφικές μας επιλογές, η χρήση τους στις οικογενειακές κουζίνες καθώς και στον τομέα της εστίασης και του τουρισμού μπορεί να ενισχυθεί σημαντικά. Αλλά και η επιστημονική καταγραφή θα βοηθήσει τους αγρότες και όποιον άλλο θέλει να καλλιεργήσει (ξανά) τοπικούς σπόρους και ποικιλίες, που είναι πιο ποιοτικοί, ανθεκτικοί, προσαρμοσμένοι στο τοπικό περιβάλλον και ενισχύουν την αυτονομία έναντι των υβριδίων, που παράγουν μεγάλες αγροτο-βιομηχανίες και δεν είναι απαραίτητα κατάλληλα για καλλιέργεια σε μέρη όπως η Σίφνος.

Περισσότερο συντονισμένες εργασίες στο μέλλον

Η προσπάθεια θα συνεχιστεί και θα υποβληθούν προτάσεις για την περαιτέρω ενίσχυση της διατήρησης και χρήσης των επιζώντων τοπικών ποικιλιών και σπόρων, της εκπαίδευσης, της συνεργασίας μεταξύ των γεωργών, της δημιουργίας ενός αποθετηρίου τοπικών σπόρων και ποικιλιών.

Από τη δράση αυτή προέκυψαν τέσσερις κύριες προτάσεις, οι οποίες συνάδουν με το προτεινόμενο σχέδιο δράσης για τη γεωργία και τις τοπικές ποικιλίες:

• Συλλογή τοπικών καλλιεργούμενων σπόρων και ποικιλιών, διατήρησή τους στην Εθνική Τράπεζα Σπόρων, καθώς και καταγραφή της προφορικής γνώσης από τις τοπικές παραδοσιακές καλλιέργειες.
• Σε μεταγενέστερο στάδιο μελέτες για τα τοπικά καλλιεργήσιμα είδη, για την ενίσχυση της γνώσης της καλλιέργειας με τοπικά είδη και σπόρους και τη σύνδεση με ερευνητικά και ακαδημαϊκά ιδρύματα.
• Δημοτική αποθήκη σπόρων, με ευθύνη του Δήμου και σε συνεργασία με τον Αγροτικό και Μελισσοκομικό Συνεταιρισμό και άλλους φορείς του νησιού, προκειμένου να φυλάσσονται οι σιφνέικες ποικιλίες και οι σπόροι τους να δωρίζονται, ώστε οι Σιφνιοί και οι Σιφνιές, που επιθυμούν να καλλιεργήσουν τοπικές ποικιλίες, να μπορούν να βρουν λίγους σπόρους για να ξεκινήσουν.
• Δημοτικός ή/και συνεταιριστικός γεωργικός κήπος όπου θα φυτευτούν/εμβολιαστούν όλες οι τοπικές ποικιλίες φρούτων και αμπέλου της Σιφνίας. Έτσι, οι ποικιλίες θα μπορούν να διασωθούν, να μελετηθούν και να γίνουν γνωστές από τους Σιφνιοί και τις Σιφνιές καθώς και από τους τουρίστες.

Εκπαίδευση/εκπαίδευση:

Οι γνώσεις που καταγράφονται και οι σπόροι που συλλέγονται θα μπορούσαν να αποτελέσουν τη βάση για την κατάρτιση και την προσέλκυση νέων ανθρώπων στη γεωργία. Την επόμενη σχολική χρονιά το σχολείο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης θα αναπτύξει ένα πρόγραμμα για την καλλιέργεια τοπικών σπόρων όπως το σουσάμι. Παράλληλα, δύο νέοι καλλιτέχνες, εκπαιδευτικοί ενδιαφέρονται να χρησιμοποιήσουν αυτή τη γνώση και να την εντάξουν στα καλλιτεχνικά/εκπαιδευτικά τους έργα.

Χρειαζόμαστε καλά σχεδιασμένα εκπαιδευτικά και δια βίου προγράμματα κατάρτισης, έτσι ώστε οι ντόπιοι να αυξήσουν τις γνώσεις και τις δεξιότητές τους (upskilling, reskilling) σχετικά με μια βιώσιμη και φιλική προς το κλίμα γεωργία, καθώς και σχετικά με νέους ρόλους και ευθύνες, ευκαιρίες.

Καλά παραδείγματα από τους εταίρους του GRAPE

Bonares: Η πόλη, μια κοινότητα περίπου 6000 κατοίκων στην Ανδαλουσία της Ισπανίας, συμμετέχει στο πρόγραμμα GRAPE και φιλοξένησε την 3η Αποστολή Κοινωνικής Οικονομίας. Μία από τις πτυχές είναι το συνεταιριστικό πνεύμα που χαρακτηρίζει ολόκληρη την τοπική κοινότητα και το οποίο έχει δώσει ζωή σε αρκετούς συνεταιρισμούς που δραστηριοποιούνται πλέον σε πολλούς οικονομικούς τομείς (γεωργία, μεταφορές, εκπαίδευση):

Η COOPINTE είναι ένας δευτεροβάθμιος συνεταιρισμός με περισσότερα από 20 χρόνια εμπειρίας: ιδρύθηκε από τον Δήμο Bonares μαζί με άλλους τοπικούς φορείς για να υποστηρίξει τις δραστηριότητες των μελών του και, ως εκ τούτου, δημιουργεί τοπική υπεύθυνη ανάπτυξη.

Το δίκτυο FAECTA δημιουργήθηκε από τους συνεταιρισμούς της Ανδαλουσίας και δείχνει τις βαθιές ρίζες του τομέα της συνεργασίας στην περιοχή της Ανδαλουσίας, αποτελώντας έτσι έναν από τους πιο ανεπτυγμένους συνεταιριστικούς τομείς σε εθνικό επίπεδο.

Οι αρχές που εμπνέουν τις συνεταιριστικές επιχειρήσεις μπορούν να συνοψιστούν ως εξής: προτεραιότητα στους ανθρώπους έναντι του οικονομικού κέρδους, κοινωνική και περιβαλλοντική ευθύνη και συμμετοχή στην ανάπτυξη της κοινότητας. Το συνεργατικό πνεύμα αναδύεται σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής, όχι μόνο στο επιχειρηματικό πλαίσιο.

Malegno: Προσπαθώντας να επινοήσει λύσεις για ένα υγιές και βιώσιμο αγροδιατροφικό σύστημα, ο Δήμος του Malegno ξεκίνησε την ανάκτηση εγκαταλελειμμένων πλέον εκτάσεων που κάποτε καλλιεργούνταν με αμπέλια, προκειμένου να προστατεύσει το έδαφος από την υδρογεωλογική αστάθεια και να προωθήσει την κοινωνική οικονομία με τη συμμετοχή ενός αγροτικού συνεταιρισμού. που θα καλλιεργεί ελιές και σταφύλια.

KASSIOS KOINSEP

Ο κύριος λόγος για τη δημιουργία της “ΚΑΣΣΙΟΣ ΚΟΙΝΣΕΠ” ήταν αφενός η δημιουργία θέσεων εργασίας μέσα από δράσεις που συμβάλλουν στην ανάπτυξη του μικρού νησιού της Κάσου και αφετέρου η στήριξη του Δήμου σε δράσεις για τις οποίες υπάρχει η βούληση του Δήμου να τις υλοποιήσει, αλλά λόγω έλλειψης προσωπικού ή λόγω αδυναμίας πρόσληψης προσωπικού δεν είναι δυνατή η υλοποίησή τους.  “ΚΑΣΣΙΟΣ ΚΟΙΝΣΕΠ”: στοχεύει στην προώθηση του τοπικού και συλλογικού συμφέροντος, στην προώθηση της απασχόλησης, στην ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και στην τοπική ή περιφερειακή ανάπτυξη.

Δύο από τα προγράμματά της είναι η παραγωγή και παράδοση σε εστιατόρια τοπικών προϊόντων διατροφής, όπως οι “ντουρμάδες”, καθώς και η συλλογή ανακυκλώσιμων υλικών στο νησί.

• Το πρόγραμμα SMILO MED είναι μια συνεργασία μεταξύ του ΑΝΕΜΟΥ ΑΝΑΝΕΩΣΗΣ και του δικτύου μικρών νησιών SMILO και υποστηρίχθηκε από το  Foundation Prince Albert II του Μονακό

Την εβδομάδα 23-28 Οκτωβρίου οργανώθηκε στη Σίφνο  ένα σύνολο εκδηλώσεων, στην (συν)διοργάνωση των οποίων συμμετείχε και ο Άνεμος Ανανέωσης:

• Ενημέρωση και ευαισθητοποίηση για τη διαφύλαξη των θαλασσίων λιβαδιών Ποσειδωνίας στη Σίφνο
• Εργαστήριο αποκατάστασης ξερολιθιών, προβολές ταινιών, συζητήσεις, ενίσχυση της συνεργασίας μεταξύ νησιών  για την προστασία και διατήρηση των ξερολιθιών
• Αναλυτικά: Σύνοψη και συμπεράσματα του εργαστηρίου για το τοπίο της Σίφνου που κινδυνεύει!
• Τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα νησιά των Κυκλάδων και η συνεργασία  μεταξύ φορέων για τη βιωσιμότητα των Κυκλάδων (δείτε την διακήρυξη του Δικτύου Βιωσιμότητας των Κυκλάδων που αποφασίστηκε να δημιουργηθεί) και τα βίντεο με τις ομιλίες των συμμετεχόντων).
• Επίσης, παρουσιάστηκε εν συντομία το Πράσινο Κοινωνικό Σχέδιο Δράσης για τη Σίφνο που επεξεργάστηκε ο  Άνεμος Ανανέωσης στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος GRAPE

Μερικά από τα αποτελέσματα της συνάντησης είναι:

• η ενδυνάμωση της συνεργασίας μεταξύ διαφόρων φορέων για την προστασία και διατήρηση της ξερολιθιάς
• η συνέχεια και ενδυνάμωση της συνεργασίας για ένα βιώσιμο μέλλον της Σίφνου
• η δημιουργία ενός Δικτύου Βιωσιμότητας των Κυκλάδων

Παρουσιάζουμε πιο κάτω μια περίληψη των διαπιστώσεων και των προτάσεων για το εύθραυστο, χειροποίητο τοπίο της Σίφνου που κινδυνεύει (όπως και σε άλλα νησιά)

Το εύθραυστο, χειροποίητο τοπίο της Σίφνου τώρα κινδυνεύει

Η ομάδα ΦΛΕΑ, σε συνεργασία με την Ομάδα Περιβάλλοντος και την Αρχιτεκτονική Επιτροπή του Δήμου Σίφνου καθώς και την ΚοινΣΕΠ «Άνεμος Ανανέωσης» (στο πλαίσιο του προγράμματος SMILO MED) οργάνωσαν στις 27 και 28 Οκτωβρίου στο Ίδρυμα Πρόκου ένα εργαστήριο για το τοπίο της Σίφνου που κινδυνεύει. Στο εργαστήριο πήραν μέρος και μίλησαν πολίτες από τη Σίφνο, επιστήμονες με ειδικές γνώσεις που έρχονται χρόνια στη Σίφνο και τη γνωρίζουν καλά, αρχιτέκτονες, καλλιτέχνες, εκπρόσωποι οργανώσεων από άλλα νησιά των Κυκλάδων και η Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού.

Στόχος του εργαστηρίου ήταν να αναδείξει τις πιέσεις που υφίσταται σήμερα το τοπίο της Σίφνου, να επισημάνει τη σημασία του τοπίου για τη συνέχιση του πολιτισμού και της κοινότητας και να αναζητήσει τα εργαλεία και τις συνέργειες με τα οποία αυτή η επερχόμενη υποβάθμιση μπορεί να αναχαιτιστεί ή και να ανατραπεί. 

Το τοπίο όπως αναγνωρίστηκε από τη Σύμβαση της Φλωρεντίας είναι μια σύνθετη έννοια και περιλαμβάνει το φυσικό περιβάλλον και την επέμβαση του ανθρώπου σε αυτό, οικιστική, παραγωγική, πολιτιστική και κοινωνική. Είναι ένα δημόσιο αγαθό, και οφείλουμε να το προστατεύσουμε. Ταυτόχρονα είναι και το Νο 1 brand του Ελληνικού τουρισμού.

Το εύθραυστο τοπίο

Το εύθραυστο, χειροποίητο τοπίο της Σίφνου, που ποιητές και αρχιτέκτονες ύμνησαν, αγάπησαν και διερεύνησαν,  διαμορφώθηκε από μια κοινωνία με γεωργικό χαρακτήρα και μικρούς κλήρους, που ζούσε σε ένα απομονωμένο και άνυδρο περιβάλλον με μεγάλες κλίσεις και έπρεπε να εξασφαλίσει την αυτάρκειά της. Έτσι διαμορφώθηκε το βαθμιδωτό τοπίο, με τις αναβαθμίδες να διαμορφώνουν καλλιεργήσιμη γη, να δημιουργούν μικρά οικολογικά συστήματα, να ελέγχουν την κίνηση των νερών και να εμποδίζουν τη διάβρωση. Όσο η γεωργία είναι παραγωγική οι άνθρωποι επιδιορθώνουν και συντηρούν τις αναβαθμίδες. «Αν δεν παρήγαγες κριθάρι και σιτάρι δεν θα είχες ψωμί στο τραπέζι». 

Το τοπίο άρχισε να μετασχηματίζεται σταδιακά από το τέλος της δεκαετίας του 50 όταν η εκμηχάνιση της γεωργίας στη βόρεια και κεντρική Ελλάδα και οι νέες ποικιλίες που δημιουργήθηκαν οδήγησαν στην εγκατάλειψη της γεωργίας στη Σίφνο και σε όλες τις Κυκλάδες, αφού το κόστος της παραγωγής ήταν μεγάλο αλλά και η απόδοση χαμηλή. Έτσι οι αναβαθμίδες σταδιακά εγκαταλείπονται και το βαθμιδωτό τοπίο καταρρέει. Ταυτόχρονα χάνεται και η πλούσια γενετική βιοποικιλότητα που περιλαμβάνει πλήθος σπόρων που άντεχαν στην ξηρασία και στις επιθέσεις των ξενιστών. Το κενό που δημιουργείται καταλαμβάνει ο τουρισμός. 

Η οικιστική έκρηξη που βλέπουμε σήμερα γύρω μας ξεκίνησε  από τις αρχές του 2000, αρχικά με μικρές οικοδομές που στη συνέχεια γίνονται όλο και μεγαλύτερες. Σε αυτό συνετέλεσε η πριμοδότηση των υπόσκαφων κατασκευών με 100% επί πλέον δόμηση που χτίζονται σε περιοχές με μεγάλη κλίση και ξεκοιλιάζουν το τοπίο. Σήμερα υπερμεγέθεις οικοδομές με πισίνες και κήπους ξεφυτρώνουν σε τοπία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, όπως στην κορυφογραμμή απέναντι από τον αρχαίο οικισμό του Κάστρου, στην  Πουλάτη, ακόμα και μέσα στη ζώνη προστασίας των 150 μ. γύρω από την ομώνυμη εκκλησία, στην κοιλάδα του Φάρου, στο Βαθύ, ενώ σειρά φαίνεται να παίρνουν το Γλυφό και το Αποκοφτό.  

Ο μεγάλος όμως κίνδυνος είναι αυτός της άλωσης των νησιών από τους μεγάλους επενδυτές και το real estate  που ήδη βρίσκονται στο νησί επωφελούμενοι από τη νομοθεσία στα εκτός σχεδίου και την ανυπαρξία χρήσεων γης, αφού ο Νόμος για τα Σύνθετα Καταλύματα και τις Μεγάλες Τουριστικές Εγκαταστάσεις δεν εξαιρεί δυστυχώς τα νησιά, ενώ η ανυπαρξία του Ειδικού Χωροταξικού Σχεδίου για τον τουρισμό που θα καθοδηγούσε και τα ειδικά πολεοδομικά σχέδια αφήνει τα νησιά απροστάτευτα.

Μπορεί η πολιτιστική μας κληρονομιά να βοηθήσει στη σωτηρία του τοπίου; Αναμφισβήτητα. Τη μακριά σχέση της Σίφνου με την προϊστορία και την ιστορία μας την θυμίζουν γύρω μας οι αρχαιολογικοί τόποι, ο οικισμός του Κάστρου, από μόνος του ένα αρχαιολογικό μουσείο, και τα χιλιάδες διάσπαρτα κτίσματα που κατακλύζουν το τοπίο: ξερολιθιές, μονοπάτια, εκκλησίες, αρχαίοι πύργοι, ασβεστοκάμινα, στάβλοι, κατοικίες, γεφύρια, νερόμυλοι, στέρνες, πηγές, περιστεριώνες, αλώνια, ανεμόμυλοι. Τα πάνω από 200 χλμ μονοπάτια αποτελούν σημαντικό στοιχείο διαμόρφωσης και ανάδειξης του τοπίου – συχνά μάλιστα είναι και μονοπάτια πολιτιστικών και οικολογικών διαδρομών και διαδρομών νερού.  Όλα αυτά πρέπει να  τα αγκαλιάσει η τοπική κοινωνία και να τα διαφυλάξει γιατί δυστυχώς η Σίφνος δεν φρόντισε να περιληφθεί μαζί με τα άλλα νησιά στο ΠΔ 102/2002 (το γνωστό ως διάταγμα Σηφουνάκη) με το οποίο μεταξύ άλλων απαγορεύεται η κάθε είδους καταστροφή ή αλλοίωση των αγροτικών κτισμάτων.

Η μακρά ιστορία της αγγειοπλαστικής στη Σίφνο και η αναπόσπαστη σχέση της με το τοπίο θα μπορούσε επίσης να παίξει πολύ σημαντικό ρόλο για την  επικοινωνία της σημασίας του τοπίου προς το ευρύ κοινό αλλά και σαν εκπαιδευτικό υλικό για τους μαθητές στα σχολεία. Η μελέτη του πολιτισμού και η επανέκδοση βιβλίων γύρω από το τοπίο, όπως της Αναστασίας Τζακου, του Wagner κ.α. είναι σημαντικό εργαλείο.

Μπορεί η καλλιέργεια της γης να συνεχιστεί; Μπορεί, αν επενδύσουμε στην ποιότητα και τη μεταποίηση και σε προϊόντα ΠΟΠ, όπως η μανούρα και το κατσίκι, σε αμπελώνες και αρωματικά φυτά. Μεγάλη είναι η σημασία των τοπικών ποικιλιών ως καλλιέργειες προσαρμοσμένες στις ξηροθερμικές συνθήκες του Αιγαίου και ως εναλλακτική πηγή εισοδήματος που στηρίζεται στην παραγωγή μοναδικών προϊόντων με ταυτότητα και πολιτιστική αξία. Προϋπόθεση είναι βέβαια να καθοριστούν χρήσεις γης και να παραμείνει αγροτική γη στο  νησί.

Ποια είναι η άμυνα του νησιού απέναντι  στα ακραία κλιματικά φαινόμενα; Είναι τα ιδιαίτερα στοιχεία του νησιού που είναι οι ξερολιθιές, η γεωργία, η διατήρηση της γονιμότητας του εδάφους, οι βιότοποι, τα ρέματα, το τοπίο. Ειδικά για τις ξερολιθιές η συντήρησή τους να συνδυαστεί  με την καλλιέργεια της γης και την εκπαίδευση  και να ενταχθεί σε ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες όπως η στρατηγική για το έδαφος και η στρατηγική για την αποκατάσταση της φύσης, και σε συνεργασία και με τα άλλα νησιά να αναζητήσουμε πόρους για τη συντήρησή τους μακροχρόνια. 

Σε αυτό το πνεύμα ο Νίκος Χρυσόγελος, με την ΚοινΣΕπ « Άνεμος Ανανέωσης» έχουν επεξεργαστεί και προτείνει στο πλαίσιο του προγράμματος GRAPE ένα Πράσινο Κοινωνικό Σχέδιο Δράσης για τη Σίφνο με στόχο να γίνει η Σίφνος ένα νησί μηδενικών εκπομπών αερίων που αλλάζουν το κλίμα, να ακολουθήσει ένα νέο βιώσιμο και στο μέλλον, παραγωγικό, οικονομικό και τουριστικό μοντέλο και να ενισχύσει τις κοινωνικές δομές και υποδομές της, με το ρόλο της κοινωνικής οικονομίας να είναι σημαντικός.

Ο Στρατηγικός σχεδιασμός που λείπει

Όλες οι παραπάνω δράσεις και πολλές άλλες θα πρέπει να ενταχθούν σε ένα ευρύτερο πλαίσιο στρατηγικού σχεδιασμού για το πώς θέλει να εξελιχθεί η Σίφνος στο μέλλον.

Έχει ο Δήμος ένα στρατηγικό σχεδιασμό; Όχι, αλλά τώρα να είναι η κατάλληλη στιγμή να τον αποκτήσει αφού επίκειται η προκήρυξη των Ειδικών Πολεοδομικών Σχεδίων (ΕΠΣ) για τα νησιά Μήλος, Κίμωλος, Σέριφος, Σίφνος και Κύθνος, στα πλαίσια των οποίων θα καθοριστούν μεταξύ άλλων, χρήσεις γης, όροι δόμησης, οριοθέτηση οικισμών και ο χαρακτηρισμός των δρόμων, ενώ θα εκπονηθούν και οι μελέτες Φέρουσας Ικανότητας (ΦΙ). Οι μελέτες ΦΙ  αποτελούν ένα  πολύ σημαντικό εργαλείο για το τοπίο, αφού κρύβουν μέσα τους τα «όρια», δηλαδή την αγωνία ενός τόπου να βάλει ένα όριο στην ανάπτυξη και να την κατευθύνει.

Τρεις είναι οι επιλογές του Δήμου για τον στρατηγικό σχεδιασμό:

• Business as usual: Συνεχίζεται η μεγέθυνση με άξονα τον τουρισμό «χαλάρωσης» και ψυχαγωγίας χωρίς χωροταξικούς και άλλους περιορισμούς – Γινόμαστε Μύκονος!
• Συνεχιζόμενη αύξηση του τουρισμού με χωροταξικούς περιορισμούς στο real – estate (μεγάλες εγκαταστάσεις και διάσπαρτα καταλύματα) & παρεμβάσεις για περιορισμό στην κατανάλωση πόρων. 
• Αλλαγή του αναπτυξιακού μοντέλου με στόχο τον τουρισμό ευζωίας & ευεξίας για επισκέπτες και κατοίκους μέσα από ανάδειξη των τοπικών πόρων (τουρισμός εμπειρίας).

Αυτή την τρίτη λύση προκρίνει και το εργαστήριο για το μέλλον της Σίφνου. Ασφαλώς είναι απόφαση του Δήμου και των κατοίκων του νησιού να επιλέξουν ποια από τις τρεις λύσεις προτιμούν.

Σε κάθε περίπτωση όμως οι λύσεις πρέπει να πατήσουν πάνω στις ιδιαιτερότητες του νησιού που είναι το μικρό μέγεθος, η μικρή κλίμακα, οι μοναδικοί πόροι, η νησιωτικότητα,   αναδεικνύοντας τα ιδιαίτερα και μοναδικά χαρακτηριστικά του και στοχεύοντας στον περιορισμό της κατασπατάλησης των πόρων.

Στο εργαστήριο συζητήθηκε πόσο κοινά είναι τα προβλήματα και στα άλλα νησιά των Κυκλάδων και ξεκίνησε η δημιουργία ενός Δικτύου Βιωσιμότητας των Κυκλάδων .

Το όραμα μας

Ο Νίκος Μπελιός μας έδωσε το δικό του όραμα για το μέλλον της Σίφνου, που είναι και το δικό μας όραμα:

Για το Αύριο δεν οραματίζομαι μια Σίφνο της ουτοπίας, αλλά μια Σίφνο του σήμερα.  Το ποτάμι δεν γυρίζει πίσω, αλλά για να αποφύγουμε τις πλημμύρες και τις καταστροφές πρέπει να οριοθετήσουμε την κοίτη του με σαφήνεια και προοπτική.  Ναι λοιπόν στη Σίφνο των μεταλλείων, της ξερολιθιάς, των μονοπατιών, των ακροπόλεων, των πύργων, των εκκλησιών και μοναστηριών, των τσικαλάδων, των μαγείρων, των ναυτικών, των ποιητών και στιχοπλόκων, του ασβέστη, της πάστρας και του φινοκαλιδιού, των ανεμομύλων, των επισκεπτών που έρχονται και ξαναέρχονται, των πανηγυριών, των μελισσοκόμων, των αγροτών, των γεωργών και κτηνοτρόφων, της μανούρας, της ξυνομυντζήθρας, της αθοτύρας, του μαστέλου, της ροβυθάδας, του καλού λιαστού κρασιού, του ελαιόλαδου, των βοτάνων, των ψαράδων, των δασκάλων και των ποιητών.

Όχι στη Σίφνο του μπετόν όπου να ‘ναι, χωρίς χωροταξία, των παράνομων δρόμων, των πισινών, της αρπαχτής, του γκαζόν και των τροπικών φυτών, του ωχ αδελφέ, του σώπα και μη μιλείς, του κάνε πως δεν το ‘δες, του εγώ θα βγάλω το φίδι από την τρύπα, του δε βαριέσαι, αλλά η Σίφνος που είμαι Υπεύθυνος για κάθε τι που συμβαίνει στη Σίφνο και αναλαμβάνω δράση για να εξασφαλίσω το μέλλον για μένα και για τα παιδιά μου, εδώ στον τόπο που με γέννησε.

ΦΛΕΑ (Κατερίνα Κανακάρη, Αλεξάνδρα Κατσίρη, Ελένη Τζιρτζιλάκη, Νίκος Χρυσόγελος)

Σίφνος 27-28 Οκτωβρίου 2023

• • Το πρόγραμμα SMILO MED είναι μια συνεργασία μεταξύ του ΑΝΕΜΟΥ ΑΝΑΝΕΩΣΗΣ και του δικτύου μικρών νησιών SMILO και υποστηρίχθηκε από το  Foundation Prince Albert II του Μονακό

   

Μια πρωτοβουλία ευαισθητοποιημένων πολιτών και φορέων οργάνωσε πρόσφατα ένα τετραήμερο εκδηλώσεων στη Σίφνο, με στόχο τη συσπείρωση επιστημόνων και μη για την προστασία του περιβάλλοντος και του πολιτισμού των Κυκλάδων. Η κλιματική αλλαγή, η άναρχη δόμηση, η τουριστική υπερεκμετάλλευση, η έλλειψη υποδομών και η απομάκρυνση από την παράδοση είναι μόνον ορισμένοι από τους εχθρούς που απειλούν τις Κυκλάδες.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο insidestory.gr εδώ

Της Elisabetta Casalotti